Mustafo Xalilov

Mustafo Xalilovich Xalilov (1897-1997-yillar) — Qrim-tatar milliy harakati faoli.

Mustafo Xalilov
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1897-yil Tavri guberniyasi, Simferopol uyezdi, Adji-Bolat qishligʻi (hozirgi Uglovoye (Qrim)).
Vafoti	1997-yil 24-aprel Oʻzbekiston, Toshkent
Fuqaroligi	SSSR Oʻzbekiston Rossiya imperiyasi
Mukofotlari

Biografiyasi

1897-yil yanvarda Simferopol uyezdi, Adji-Bolat qishlogʻida (hozirgi Baxchisaroy viloyati Uglovoe qishlogʻida) Seyit-Xalil ismli qishloq madrasasi muallimi oilasida tugʻilgan. U otasi singari yaxshi taʼlim olgan: qishloq maktabi dasturini tugatgandan soʻng, Otarkoʻy zemstvo maktabiga oʻqishga kirgan; keyin Istanbulga oʻqishga joʻnab ketish rejalashtirilgan edi, ammo Birinchi jahon urushi boshlanishi sababli bu rejalar amalga oshmagan. 1915-yilda Baxchisaroydagi Zinjirli madrasasiga oʻqishga kiradi. Keyin, inqilobdan soʻng, qrim-tatar pedagogi Ali Bodaninskiy homiyligida u Moskvadagi Lazarev Sharq tillari institutining arab tili fakultetiga oʻqishga kiradi. Biroq u yerda oʻqishni tugata olmaydi, chunki 1922-yilda otasining vafoti munosabati bilan u oilada katta erkak boʻlib qoladi va oʻz ona qishlogʻiga qaytishga majbur boʻladi.

Qishloq sovetida ishlagan, turmushga chiqqan. 1929-yilda „oʻzboshimchalikdan“ qoʻrqib, Savatka qishlogʻiga (hozirgi Sevastopol shahrining Balaklava tumani Rossoshanka qishlogʻi) koʻchib oʻtgan va u yerda oʻqituvchi boʻlib ishlagan; keyin Qrimdagi repressiyadan qochib qutula olmasligini anglab, xotini bilan Moskvaga, u yerdan esa Toshkentga joʻnab ketgan. Bu yerda o‘zbek maktablarida oʻqituvchi boʻlib ishlagan, Pedagogika institutini tamomlagan.

1942-yil oktabr oyida Qizil Armiya safiga chaqirilgan. 1943-yil iyun oyidan boshlab faol armiya tarkibida Bryansk, 2-Boltiq, 3-Belorussiya va 1-Boltiq boʻyi frontlarida ogʻir artilleriya qoʻshinlarida xizmat qilgan. 1944-yil avgust oyida Qizil Armiya askari safida va 1-Boltiq fronti 2-gvardiya armiyasining 53-toʻp artilleriya brigadasining 1104-toʻp artilleriya polkining katta telefon operatori lavozimida boʻlganligi sababli III-darajali "Shon-sharaf" ordeniga nomzodi taqdim etilgan, ammo natijada mukofotning maqomi tushirilgan va 1944-yil 17-sentabrda Mustafo Xalilov "Jasorat uchun" medali bilan taqdirlangan.

1944-yil may oyida qrim tatarlarining deportatsiyasi boʻlib oʻtgan, unga Mustafo Xalilovning onasi, aka-uka va opa-singillari ham duchor boʻlishgan (keyinchalik onasi vafot etgan, shu munosabat bilan toʻngʻich oʻgʻlini boshqa koʻrmagan). Oʻsha paytda armiyada boʻlgan qrim tatarlari 1945-yilda demobilizatsiya qilinganidan keyingina maxsus turar-joyga surgun qilingan, ammo bu M.Xalilovga taʼsir qilmadi, chunki u urushdan oldin Qrimni tark etgan edi.

Erish davri boshlanishi va maxsus turar-joy rejimining bekor qilinishi bilan Toshkentning Beshag‘och tumanidagi Xalilovlarning shaxsiy uyi Qrim-tatar milliy harakatining norasmiy „shtab-kvartirasi“ga aylanadi. Faollar bu yerda bir-biri bilan va Moskva huquqshunoslari bilan uchrashishadi. Xalilovning oʻzi nazariyotchi boʻlmagani uchun amaliy va tashkiliy muammolarni hal qilishda muhim rol oʻynagan. U hibsga olinmagan, ammo KGB tomonidan doimiy kuzatuv ostida edi; u bir necha bor „suhbatlar“ uchun chaqirilgan, shuningdek, Moskvaga uchmoqchi boʻlganida samolyotdan chiqarib yuborilgan. 1978-yilda u Qrimga tashrif buyurgan.

1990-yillarda qrim tatarlarining oʻz tarixiy vatanlariga ommaviy qaytishi boshlanganda M.Xalilov bir necha bor Qrimga borgan, biroq yarim orolga toʻliq koʻchib oʻtishini tashkillashtira olmagan. 1997-yil yanvar oyida oʻzining 100 yoshini nishonlab, oʻsha yilning 24-aprelida Toshkentda vafot etgan.

Havolalar

• Umr bir asrdir. tavalludining 115 yilligi munosabati bilan