Navigatsiya

Navigatsiya (lotincha: navigo — kemada suzaman) — 1) kemalarda suzish, uchish apparatlarida uchish; kemalarni (dengiz N.si), uchish apparatlari — samolyot, vertolyot va boshqalarni (havo N.si), kosmik apparatlar — kosmik kemalarni (kosmik N.) boshqarishning nazariy asoslari va amaliy usullarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadigan fan. Asosiy vazifalari: eng xavfsiz va qulay yoʻlni (kureni) tanlash; N. asboblari yordamida harakat yoʻnalishi va oʻtgan yoʻlni aniqlash; apparatlarni boshqarish uchun eng qulay haritafafik proyeksiyalarni oʻrganish va tanlash; N. ma-salalarini analitik va grafik usullarda yechish; apparatning tanlangan yoʻldan ogʻishiga sabab boʻladigan tashqi omillarni hisobga olish; sunʼiy yoʻldoshlar va Yerdagi nishonlar yordamida apparat oʻrnini aniklash hamda bu maʼlumotlarning anikligini tekshirish. N.ning vazifalari geodeziya, haritagrafiya, gidrografiya, okeanologiya va meteorologiya usullaridan foydalanib hal etiladi.

Dengiz N.si kadimdan maʼlum. Kemalarni boshqarishning oddiy usullari qad. Sharq xalqlariga maʼlum boʻlgan. Kema kursini magnit mili yordamida aniqlash usuli topilgach (11-asr), teng burchakli toʻfi silindrik proyeksiyalash usulini qoʻllab harita tuzilgach (16-asr), mexanik lag (kemaning oʻtgan yoʻlini aniqlaydigan asbob) kashf qilingach (19-asr), hozirgi N.ga asos solindi. 19-asr oxiri —20-asr boshlarida fizika fanining taraqqiy etishi natijasida kemalarni boshqarishning elektr N. va radiotexnika asboblari yaratildi. L. Eyler, M. V. Lomonosov va boshqa olimlar N. masalalarini ishlab chiqishda katta rol oʻynadilar. A. S. Popov radioni ixtiro qilgandan soʻng N. taraqqiyotining yangi bosqichi shakllandi. N.da impulsli, impulsfazali va fazali radionavigatsiya tizimlari yoki sektorli radiomayaklardan foydalanildi. Ochiqdengizdagi N. uchun global radionavigatsiya tizimlari ishlab chiqildi. Bu maqsadda navigatsiya sunʼiy yoʻldoshlari tizimidan foydalanish ancha samarali.

Fanning rivojlanishi va texnikaning takomillashishi natijasida N. maʼlumotlarini olish, ishlab chiqish va bevosita boshqarish tizimiga uzatish ishlarini avtomatlashtirishga imkon tugʻildi; 2) mahalliy iklim shartsharoitlarni hisobga olgan holda, dengiz, daryo va boshqa suv havzalarida kemachilikka imkon beradigan mavsum.