Niccolò Machiavelli

Nikkolo Makiavelli (Machiavelli, italyancha: Niccolò di Bernardo dei Machiavelli; 3-may 1469-yil Florensiya – 22-iyun 1527-yil, oʻsha yerda) – italyan mutafakkiri, siyosatchisi, faylasuf, yozuvchi, gʻarb nazariyasiga doir asarlar muallifi. Makiavelli Florensiya hukumatida qator lavozimlarda ishlagan, ulardan eng muhimi, respublika diplomatik aloqalari uchun mas’ul boʻlgan ikkinchi kanselyariyaning kotibligi edi. Makiavellining asosiy asari „Hukmdor“ sanaladi (italyancha: Il Principe, 1513-yillar atrofida yozilgan). Biroq, „Florensiya tarixi“ va "Tit Liviyning birinchi dekadasi haqida mulohazalar" asarlari uning siyosiy qarashlarini ancha yaxshi aks ettiradi hamda uni „hukmdorning kuchli qoʻli“ gʻoyasi emas, balki, respublika gʻoyalari tarafdori sifatida tavsiflaydi.

Niccolò Machiavelli
Tavalludi	3-may 1469
Vafoti	21-iyun 1527
Fuqaroligi	Republic of Florence
Otasi	Bernardo di Niccolò Machiavelli
Onasi	Bartolomea di Stefano Nelli

Makiavelli zamonaviy siyosiy falsafa va siyosatshunoslik asoschilaridan biri hisoblanadi.

Biografiyasi

Makiavelli siyosiy hayotini ikki bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqichda, 1498-yilda Florensiya Respublikasining ikkinchi kotibi lavozimini egallaganidan boshlab, u asosan davlat ishlari bilan shugʻullangan. 1512-yilda Makiavelli faol siyosatdan majburan chetlashtirilgach, keyinchalik uning nomini mashhur qilgan asarlarni yozgan ikkinchi bosqich boshlandi.

Bolalik va yoshlik

Nikkolo Makiavelli 3-may 1469-yilda huquqshunos Bernardo Makiavelli oilasida, Florensiyadagi Via Romana (hozirgi Via Guicciardini) koʻchasidagi saroyda tugʻilgan. Ushbu saroyda Bernardo Makiavelli oilasidan tashqari sulolaning boshqa aʼzolari ham yashagan. Makiavelli bolaligi qashshoqlik va qiyinchilikda oʻtganini taʼkidlagan boʻlsa-da, uning oilasi boylik jihatidan oʻrta sinfga mansub edi. Biroq, bu oilani kelib chiqishiga koʻra, huquqqa ega boʻlganidan pastroq ijtimoiy darajaga qoʻydi. Makiavelli oilasi uzoq vaqt davomida Florensiya siyosatida ham gonfalonistlar va priorlar bilan ham qatnashgan. Nikkolo tugʻilganda, urugʻning soni kamayib, oʻz taʼsirini yoʻqotgan edi. Ota, oiladagi eng kambagʻal, hech qachon koʻzga koʻringan yoki foydali lavozimni egallamagan; bu hatto uning noqonuniy tugʻilgan boʻlishi mumkinligi haqidagi taxminlarga ham sabab boʻldi. U amaliyotchi huquqshunos edi va eri bilan bir nechta qishloq uylaridan ijaraga berib daromad olardi, lekin oilaning daromadi pastligicha qoldi. Ularning daromadi kitob sotib olish uchun yetarli emas edi (Bernardo Makiavelli oʻqishni yaxshi koʻrardi va katta kutubxona yigʻardi) va bundan tashqari, ularda Florensiya elitasi kabi taʼlim uchun yetarli deb hisoblangan – qadimgi yunon tilini oʻqitish, xususiy oʻqituvchilar yollash, turli fanlarni yaxshilash kabilar yoʻq edi.

Yetti yoshidan boshlab lotin tilini oʻrganishni boshlagan Nikkolo imkon qadar yaxshi taʼlim oldi. U lotin va italyan klassikalarini mukammal bilgan. Tit Liviyning „Rim tarixi“ni yaxshi bilgan va uni Tsitseron va Iosif Flaviy asarlari bilan „Tit Liviyning birinchi oʻn yilligidagi nutqlar“ni yozishga ilhomlantirgan, yunon mualliflari asarlarining tarjimalarini oʻqigan. Uning hayoti va faoliyati universitet darajasidagi maʼlumotni namoyon etadi, ammo uning universitetda oʻqigani haqida aniq maʼlumot yoʻq. Bir talqinga koʻra, u huquqni oʻrgangan va oʻqituvchilari orasida Florensiya universitetining yunon va lotin tillarida notiqlik boʻlimi mudiri boʻlgan Marchello Adriani bor. U Dante, Bokkachcho, Petrarka ijodini yuksak baholagan.

Tarixchi-biograf Roberto Ridolfi Makiavellini oʻrtacha boʻyli, ozgʻin odam sifatida taʼriflaydi: „Sochlari qora, terisi oq, boshi kichik, yuzi ingichka, peshonasi keng edi. Juda yorqin koʻzlar va ingichka lablar, uning yuzida doim nim tabassum boʻlgandek tuyilardi“.

Bolalik va yoshlik

Nikkolo Makiavellining hayoti xavfli, ammo qiziqarli davrda kechdi. Rim papasi butun bir armiyaga ega edi va Italiyaning badavlat, mustaqil shahar-davlatlari qoʻshni davlatlar boʻlmish – Fransiya, Ispaniya yoki Muqaddas Rim imperiyasi hukmronligi ostida edi. Bu tartibsiz toʻntarishlar, ishonchsiz ittifoqlar va hal qiluvchi soʻnggi daqiqada oʻz hukmdorlarini osongina oʻzgartira oladigan buzuq yollanma askarlar davri edi.

Piazza della Signoria maydonida Savonarolaning qatl etilishi

Makiavellining yoshlik davrlarida rasman respublika hisoblangan Florensiya Medichilar oilasi tomonidan koʻp yillar davomida boshqarib kelinar edi.

1494-yil noyabrda fransuz qiroli Karl VIII armiyasi Italiyaga kirib, Florensiyaga yetib keldi. Yosh hukmdor Piero di Lorenzo Medichi muzokaralarga borib, bir nechta asosiy qal’alarni topshirishni va 200 000 florin miqdorida katta badal toʻlash buyurilgan xoʻrlovchi tinchlik shartnomasini imzolashga muvaffaq boʻldi. Piero Florensiya Signorialar roziligisiz bunday shartnomani tuzish uchun rasmiy vakolatga ega emas edi. Gʻazablangan xalqning qoʻzgʻolonidan qoʻrqib, Piero oʻz akalari bilan shahardan qochib ketishadi. Medichi urugʻining hukmronligi tugaydi va bu sulola vakillariga oʻz vatanlariga qaytish taqiqlanadi. Qayta tashkil qilingan Florensiya Respublikasi tiklanadi, „Katta kengash“ va „saksontaliklar kengashi“ tuziladi. Fransuzlar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida yanada qulay shartlarda tinchlik shartnomasi tuziladi, ammo Florensiyaning asosiy porti Piza qoʻldan boy beriladi. Muzokaralarning muvaffaqiyati va yangi konstitutsiyaning qabul qilinishida rohib Savonarola muhim rol oʻynadi, bu shahar siyosatiga taʼsir koʻrsatadigan fuqarolar doirasini keskin kengaytirdi. Bir necha yil davomida u va uning tarafdorlari „yigʻlayotgan“ deb nomlangan katta taʼsirga ega boʻladi.

Bu davrda Italiya va Florensiya

Makiavelli siyosatining saqlanib qolgan eng qadimgi dalillari uning ikkita maktubidir. 1497-yil 2-dekabrdagi maktub kardinal Jovanni Lopesu yoʻllangan boʻlib, oʻz oilasining bahsli yerga boʻlgan huquqini tan olish toʻgʻrisidagi iltimosini oʻz ichiga olgan; natijada Makiavelli foydasiga qaror qabul qilingan. 1498-yil 9-martdagi ikkinchi maktubida Florensiyaning Rimdagi elchisi Rikardo Bekkaga bergan hisobotida Nikkolo Jirolamo Savonarolaning harakatlarini tanqidiy tavsiflaydi.

Nikkolo Makiavelli. Rassom: Santi di Tito.