Nivelir (frans. niveler – toʻgʻrilamoq, baravarlamoq) – geodezik asbob. Yerdagi ikki nuqta balandliklari farqi (nisbiy balandligi) ni gorizontal vizir nuri bilan, shu nuqtalarga tik oʻrnatiladigan N. reykalar yordamida aniklaydi. Tuzilishi boʻyicha ular ikki tur – vizir nuri silindrik adilak (suv tarozi) yordamida gorizontal holatga keltiriladigan N.ga va vizir nuri oʻz-oʻzidan gorizontal holatga keladigan (kompensatorli) N.ga boʻlinadi. Birinchi turdagi N.ning asosiy qismlari – qarash trubasi va uning yon qismiga oʻrnatilgan silindrik adilak; ikkinchi turdagi N.da – qarash trubasi va uning ichki qismida joylashgan optik prizmali kompensator hisoblanadi. Kompensator mexanik mayatnik boʻlib, uning optik prizmasi metall yoki sintetik ikki tolali ingichka ipda osib qoʻyilgan boʻladi. U 15’ (minut) gacha qiya boʻlgan vizir nurni avtomatik ravishda gorizontal holatga keltirib beradi. Anikligi boʻyicha N. anikligi yukrri (1 km masofaga nivelirlash anikligi 0,5—1,0 mm), aniq (2—3 mm) va texnik (10 mm) N.ga boʻlinadi. N.lar asosiy geodezik va topografik ishlarda, barcha turdagi qurilish ishlarida, noyob binolar va murakkab inshootlarning choʻkishi hodisalarini kuzatishda, Yer qobigʻi vertikal harakatini oʻrganishda va b. maqsadlarda keng qoʻllanadi. [1] Mavzu „Texnik nivelirlash“ reja: 1. nivelirlar va ularning turlari 2. nivelirlash va ularning turlari 3. geometrik nivelirlash 4. trigonometrik nivelirlash   §-1. Nivelirlar va ularning turlari. Geodezik oʻlchashlarda nuqtaning balandliklarini oʻlchash, ularning orasidagi nisbiy balandliklarini aniqlash, balandliklarni hisoblash ishlari muhim hisoblanda. joyida shunday oʻlchash ishlarini bajarishda boshqa oʻlchov asboblari qatorida nivelir muhim oʻrin tutadi. Umumiy tushunchalar  nivelir –joyida balandliklar farqini (nisbiy balandlikni oʻlchaydigan)geodezik asbob.  nivelir gorizontal vizirlash nuriga ega.koʻrish trubasi doyimo erga gorizontal boʻladi.  koʻrish trubasi korpusga maxkam biriktirilgan  koʻrish trubasi faqat oʻz oʻqi boʻyicha gorizantal aylanadi.


Koʻrish trubasida adilak joylashgan nivelirlarni sanoq olishdan avval adilak bilan gorizontal holatga kuzatuvchi qoʻlda vint yordamida keltirib olishi kerak boʻladi



Nivelir – n-3 va uni koʻrish trubasidagi maydoni. koʻrsatgich bilan trubadagi adilak koʻrsatilgan Kompensatorli nivelirlarning koʻrish trubasi avtomatik ravishda gorizontal holatga keltiriladi

Nivelirlar n-3k va n-10kl bu yerda k-kompensator, l- burchak oʻlchash uchun oʻrnatilgan limb

Zamonaviy nivelirlar

Umumiy maʼlumotlar XX asrning 60 – yillari, konstrksiyasi boʻyicha trubasida adilak oʻrnatilgan nivelirlar NA-1, nt oʻrniga yangi turdagi N-2, N-3, 80-yillardan boshlab kompenstorlari, koʻrish trubasi avtomatik ravishda gorizontal holatga keluvchi nivelirlar N-3K, N-4S, limbli va kompensatorli N-10KL keng qoʻllanilib kelindi(1-rasm) .ularning asosiy qismlari rasm tagida keltirilgan.


Shu davrda va keyingi yillar vizirlash nuri oʻz-oʻzidan gorizontal holatga keluvchi vengriyaning ni-v1, ni-v6, germaniya koni 007, rossiyaning 3n-5l- limbli nivelirlari ham kirib keldi (2-rasm).

2 –rasm. yuqori oʻlchash aniqligigga ega boʻlgan konii 007 (chapda) va zn- 5k(oʻngda) velirlari

2000-yilning boshlaridan amaliyotga yangi avlod nivelir shvesariyaning „Leica Geosystems“ firmasi tomonidan yaratilgan(3-rasm)komppensotorli na 700 seriyali nivelirlar va elektron raqamli LEICA SPRINTER 100/100m/200/200m va LEICA DNA 10/03 kirib keldi.



Raqamli nivelirlar tasvirida balandliklarini aniqlashda va masofalarni avtomatik tarzda roʻyxatga olib, elektorn raqamli qayta ishlashga asoslangan. shu bilan birga uning yutugʻi mexnat unumdorligini (rekadan sanoq olish va hisobini yozish vaqti 3 sekund) 50% oshishi oʻlchashlarni dastur boʻyicha integrirlash, uzluksiz balandlarni hisoblashdan iboratdir. LEICA GAO OFFICE dasturi bilan taʼminlanganligi materiallarni keyinchalik ham qayta ishlashga imkon yaratadi. Nivelirlarining turlari va ularning texnik koʻrsatgichlarining tasniflari quyi 6-jadvalda koʻrsatilgan. Nivelir turlari va ularning texnik koʻrsatgichlari Koʻrsatkichlar Nivelirlar turi N-3 N-3k N-10kl NA-728 DNA-10/03 Oʻlchash xatoligi (ikki yoʻnalish boʻyicha 1-km), mm 3 3 10 1 100 metrga 3-5 Trubani koʻrish maydoni 1030` 1030` 100 metrga 3,5 Koʻrish trubasini kattalashtirish darajasi, krat 30x 30x 28x 24x Eng yaqin vizerlash masofasi, m 1,2 1,5 1,2 Ogʻirligi, kg 2 1,7 2,5


  §-2. Nivelirlash mohiyati va ularning turlari Geodezik oʻlchash ishlari natijasida yer yuzasidagi yoki muxandislik inshootlaridagi nuqtalar orasidagi balandliklar farqini (nisbiy balandlik) aniqlash va shu nuqtalarni qabul qilingan tizimlarda balandliklarini hisoblashga nivelirlash deyiladi. Nivelirlashda qoʻllaniladigan asboblarga koʻra: geometrik, trigono-metrik, mexanik, gidrostatik, borometrik, gidrodinamik, stereofotogram-metrik va aeronivelirlash turlari mavjud.(13-ilova chizma)





§-3. Geometrik nivelirlash mohiyati va usullari Geometrik nivelirlashda nivelirni oʻlchanayotgan nuqtalarga nisbatan oʻrnatilishiga koʻra: ikki usulda- oʻrtadan(a) va oldiga qarab(b) nivelirlash usullarida bajarladi.


Oldinga qarab nivelirlashda balandligi na maʼlum boʻlgan a nuqta ustiga nivelir va nv balandligi aniqlanishi kerak boʻlgan v nuqtaga geodezik reyka oʻrnatiladi. nivelirni vizirlash nurini gorizontal xolatga keltirilib, asbob balandligi – i oʻlchanadi (a nuqtadan nivelirni okulyar markazigacha boʻlgan masofa) va v nuqtadagi reykadan b sanogʻi olinadi. a va v nuqtalar orasidagi orttirma h, asbob balandligi i dan v sanogʻini ayirmasiga teng, yaʼni:


h = i – b (1) rasmga koʻra, b nuqtani balandligi esa HB = Ha+h (2) boʻladi.

(2) ifodaga (1) tenglamadagi h ning qiymati qoʻyilsa,

HB = Ha+ i-b (3)

kelib chiqadi.

bu eda Ha+ i – asbobni mutlaq balandligini koʻrsatadi va asbob sath balandligi deb yuritiladi va HACB ifoda bilan belgilanadi. asbobning sath balanligi - HACB orqali v nuqtaning balandligi quyidagicha aniqlanadi: HB = HACB -b (4) Agar oldingi nuqta keyingi nuqtadan yuqorida joylashgan boʻlsa, nisbiy balandliklar ishorasi plyus va aksincha joylashgan boʻlsa minus ishorasi qabul qilinadi. Agar ikki nuqta balandliklarini farqi (nisbiy balandlik) bitta stan-siyada aniqlansa oddiy nivelirlash yoki bir nechta stansiyalarda, yaʼni nivelir va reykalarini bir necha marta koʻchirishlar orqali hisoblansa murakkab nive-lirlash deyiladi. Murakkab nivelirlashlarda, nivelir yoʻllari hosil qilinib, stansiya uchun umumiy boʻlgan nuqtalar bogʻlovchi, qolganlari oraliq nuqtalar deb yuri-tiladi. murakkab nivelirlashda boshlangʻich va oxirgi nuqtalarning baland-liklarini farqi har bir stansiyada hisoblangan nisbiy balandliklarni yigʻindisiga teng:

                                                                               n                              

h=h1+h2+h3+…+hn= ∑ h (8)

                                                                               1 

bu ifodani (5) koʻra quyidagicha yozish mumkin:

                                                h                    

∑ h = ∑ a - ∑b (9)

                                                1 

Mazkur tenglama hisoblashlarni tekshirishda foydalaniladi. Umumiy malumotlar Oldinga nivelirlash usuli amaliyotda kam tarqalgan. oʻrtadan nivelirashni oʻlchash aniqligi yuqoriligi hamda tez amalga oshirilishi sababli ishlab chiqarshda keng foydalaniladi. bu usulda nivelirni nivelir yoʻlning oʻrtasiga oʻrnatish shart boʻlmay, u chiziqdan chetda ham boʻlishi mumkin. biroq geodezik nuqtadagi reykalardan taxminan barobar uzoqlikda boʻlishi talab qilinadi. Nivelir qoʻyilgan joy (stansiyani)ni tanlashda reykalar yaxshi koʻrinishi vizir nuri nivelirlanayotgan yuza yoki joydagi predmetar tepasdan IV – sinf nivelirlashlarda kamida 0,20 m dan oʻtishi lozim. Stansiyalarda reykalardan sanoqlarni olish quyidagi tartibda qabul qilingan: keyingi reykaning qora tomonida sanoq, oldingi reykaning qora tomonidan sanoq, keyingi reykaning qizil tomonidan sanoq va oldingi reyka-ning qizil tomonidan sanoqlar. Geometrik nivelirlash natijalarini qayta ishlash va tekshirish quyi-dagilarni oʻz ichiga oladi: dalada nivelirlash jurnallariga yozilgan hisoblash-larni tekshirish; nisbiy balandliklarni hisoblash va nivelir yoʻllaridagi bogʻlanmaslikni aniqlash; nisbiy balandliklarni bogʻlash; nuqtalar baland-liklarini hisoblab topish. §-4.Trigonometrik nivelirlash Trigonometrik nivelirlash – orttirmalarni qiya vizirlash nuriga ega boʻlgan geodezik asbob va trigonometrik tenglamalardan foydalanib aniqlashdir. Trigonometrik nivelirlash usulini 2- rasmda keltirilgan chizmada koʻrib chiqamiz. Ikkita a va v nuqtalar orasidagi nisbiy balandlikni aniqlash uchun d masofani va vertikal burchak ν qiymatlarini oʻlchash kerak boʻladi. buning uchun a nuqtaga qiya nurga ega boʻlgan, vertikal doirali geodezik asbob oʻrnatilib, v nuqtaga geodezik reyka qoʻyiladi. d masofa av oraligʻi boʻyicha bevosita yoki vositali (masalan, dalnomer) uskuna yordamida, ν vertikal burchak teodolit bilan oʻlchanadi. buning uchun avval asbob balandligi i, aniqlanib okulyarni toʻrlarini markazi v nuqtadagi reykaga, avvaldan belgilab qoʻyilgan asbob balandligiga vizirlanib, vertikal doiradan ν qiyalik burchagi oʻlchanadi.

Asbob balandligi belgilangan nuqtaga qarab ν oʻlchash mumkin boʻlmagan xolatlarda, vizirlash toʻrining markazi v nuqtadan reyka balandligi L qarab qiyalik burchagi topiladi. bu holda nisbiy balandlik h quyidagi trigonometrik tenglamadan hisoblanadi: h = d tg ν – i – L + f (10) bu yerda d – nivelirlanayotgan nuqtalar orasidagi masofa; d=Dcos ν; i- asbob balandligi; L- reyka balandligi; f –er egriligi bilan asbobning refraksiya uchun kiritilgan tuzatma f=0.42d2/R. Yerning egriligi va refaksiya uchun kiritilgan tuzatma masofalar 450 m dan ortiq boʻlganda kiritiladi.

Manbalar

tahrir
  1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil