Ozarbayjon mifologiyasi

Ozarbayjon mifologiyasi (ozarbayjoncha: Azərbaycan mifologiyası) Ozarbayjon xalqining mifologik timsollari boʻlib, turkiy xalqlar mifologiyasining bir parchasi sanaladi.

Ozarbayjon pochta markasidagi mifologik gigant Dev

Ozarbayjon mif va rivoyatlari xalqning afsonaviy va yarim afsonaviy mavjudotlarga — yaxshilik va yomonlik tashuvchisiga sifatida qaraydigan ishonchi asosida yaratilgan. Mifologik tizimda Yer — Osmon, Dengiz — Togʻ, Suv — Olov, Odam — Hayvon, Daraxt — Gul, Shamol — Sel kabi afsonaviy birliklar hukmronlik qiladi. Ushbu birliklar bilan bogʻliq hikoyalar jamiyat rivojlanishi davomida yaratilib borilgan. Bu hikoyalar xalqning dastlabki rivojlanishini tavsiflaydi. Mifologik hikoyalar koʻp asrlar davomida ogʻzaki ravishda avloddan-avlodga oʻtib kelgan. Mifologik birliklarning yana bir guruhi alohida hikoyalar sifatida turli ozarbayjon folklor janrlarining bir qismiga aylanib ketgan.

Ozarbayjon xalqining mifologiyasi boshqa jamiyatlar aralashuvi asnosida shakllangan boʻlsa-da, u oʻzida tub yerlik aholining taʼsirini saqlab qolgan. Qoʻmiq xalqining mifologiyasi ham Ozarbayjon xalqining mifologiyasi bilan oʻxshash.

Baʼzi ozarbayjon miflarining kelib chiqishi Oʻgʻuz-Nomi eposi yodgorligida, shuningdek, Kavkazda shakllangan ilk turkiy timsollar va arxaik qarashlarni oʻz ichiga olgan Oʻgʻuz dostonining Kitab Dede Korkud qahramonlik eposi hikoyalari asosida yotadi.

Tarixi

Shakllanishi va xususiyatlari

XIII asrda moʻgʻullar istilosi va undan keyingi davrlarda Eron Ozarbayjonida ham, hozirgi Ozarbayjonda ham elxoniylar tomonidan hokimiyat oʻrnatilishi bu yerda shomanistik odatlarning kuchayishiga sabab boʻlgan. Shamanizm odatlari islom dini taʼsirida oʻzgarishlarga uchrab, zararsiz va ahamiyatsiz joylarda saqlanib qolingan. Ozarbayjon madaniyat maydonida bolalar folklori va oʻyinlarida, xalqning keng tarqalgan marosim va eʼtiqodlarida qadimiy anʼanalar qoidalari yashab kelmoqda. Masalan, ozarbayjonliklar payshanba kuni marhumlar ruhini hurmat qilish uchun yeyiladigan kul shamanizmning qadimiy shakli ekanligiga shubha yoʻq.

Mifologik dunyoqarash

Alning onasi. Azim Azimzoda, 1939-yil

Xudolar

Ozarbayjonliklarda Xudoni osmon deb bilishga moyillik bor. Allohga shukr qilganda Quyoshga yoki muborak neʼmatlarga yuzlanalingan. Quyosh ilohiy donolikka ega ekanligiga ishonishgan. Anʼanaviy turkiy xalq eʼtiqodlarida xudoning osmon bilan bogʻlanishi Eron-Ozarbayjon turklari orasida „koʻkdagi xudo haqqi“, „koʻkning haqqi“, „oyning haqqi“ kabi jumlalarda uchraydi. „Osmon huquqi“ deganda jannatning muqaddasligiga ishora qilinadi. Ozarbayjonliklar „bayat“ nomini Buyuk Xudo haqida gapirganda „boy va saxovatli“ maʼnosida ishlatishadi.

Sayan shaman xudosi, sayanizm Ozarbayjonda paydo boʻlgan, deb ishoniladi. Saya va moʻgʻul tilida xudo maʼnosini bildirgan „Yaya“, „Dzʼaya“, „Dzayagg“ soʻzlari oʻrtasidagi bogʻliqlik sayaning shomanizmdan kelib chiqqanligini koʻrsatadi. Sayya haqidagi eʼtiqod Oltoyga, u yerdan esa Anadolu va Ozarbayjonga qadimgi shaman turk-moʻgʻul madaniy muhiti taʼsirida kelgan. Ozarbayjonda qoʻllangan sayaçı soʻzining maʼnosi hayvonlarni ilohiylashtirishga borib taqaladi va qadimgi turk koʻchmanchi hayoti asosida shakllanganligidan darak beradi. Quyoshni chaqirish uchun boshqa shaman xudosi Qodu tilga olinadi. Tadqiqotchilar uni but-maʼbuda yoki Quyosh va Oyni ifodalaydi deb hisoblashadi.

Adabiyotlar

• Каракашлы, К. Т. (1964). Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. p. 282. 
• Сејидов, М.. Азәрбајҹан мифик тәфәккүрүнүн гајнаглары. Б.: Јазычы, 1983. 
• Набиев, А.. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольклора. Б.: Язычы, 1986. 
• Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1988. 
• Азәрбајҹан мифоложи мәтнләри. Б.: Элм, 1988. 
• Сеһрли сүнбүлләр (Азәрбајҹан мифләри). Б.: Ҝәнҹлик, 1990. 
• Әфәндијев, П.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты. Б.: Маариф, 1992. 
• Пашаев, В. П. (2009). О некоторых древнетюркских мотивах в азербайджанских вышивках (Истоки и эволюция художественной культуры тюркских народов nashri). Заман. p. 391. 
• Ramazan, Qafarlı. Azərbaycan-türk mifologiyası. Б.: ADPU-nun nəşri, 2010. 
• Qafarlı, Ramazan (2010), AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU