Peterburg tinchlik shartnomasi (1723)

Peterburg tinchlik shartnomasi (1723) ― Rossiya va Fors oʻrtasida. 12-sentabrda Pyotr I ning Fors yurishi natijalari boʻyicha imzolangan. Kaspiy dengizining janubiy va gʻarbiy qirgʻoqlari bilan Derbent, Boku, Rasht va Shirvon, Gilon, Mozandaron va Astrabad viloyatlari Rossiyaga oʻtib ketdi. Rossiya Forsga ularning chegaralarini bosib olgan qoʻzgʻolonchi afgʻon qabilalariga va Turkiyaga qarshi harbiy yordam vaʼda qildi.

Biroq, bu orada ham, Fors elchisi Ismoilbek yoʻlda boʻlganida, Shoh Sulton Husayn afgʻonlar tomonidan asirga olinadi va uning oʻgʻli Tahmasp II yangi shoh deb eʼlon qilinadi (ammo bu vaqtga qadar u hali ham barcha viloyatlar tomonidan tan olinmagan edi). Tahmasp II oʻz mavqeini mustahkamlash uchun dastlab Ismoil-bekning vakolatlarini tasdiqladi, lekin tez orada fikridan qaytdi va uni qaytarishni buyurdi. Biroq, shohdan kelgan xabarchi konsul S. Avramov va Ismoil-bek tomonidan ushlanib, Sankt-Peterburgga kelib, shartnoma tuzdilar. Shartnomani ratifikatsiya qilish uchun Forsga kelgan shahzoda B. Meshsherskiy va kotib Avramov Tahmasp II Ismoil-bekni xiyonatda ayblab, u bu elchiga hech qanday vakolat bermaganini bildirdi va shartnomani ratifikatsiya qilishdan qatʼiyan bosh tortdi. Gʻilonga qaytgan Ismoilbekning oʻzi shohni shartnomani ratifikatsiya qilishga koʻndirish uchun uning huzuriga kirishga behuda urindi, lekin oʻziga shohning salbiy munosabatini bilib, Rossiyaga joʻnadi.

Kelajakda bu holat baʼzi tarixchilarning (xususan, Gʻarb tarixchilarining) bu kelishuvni haqiqiy emas deb hisoblashiga sabab boʻldi. Shunga qaramay, u Turkiya va Rossiya oʻrtasida 1724-yilgi Konstantinopol shartnomasi bilan tasdiqlangan (Forsning oʻzi, Shoh hukumati hech qachon bu shartnomani imzolamagan va tan olmagan). Pyotr I vafotidan keyin Resht (1732) va Ganja (1735) risolalariga koʻra, Rossiya tomonidan Peterburg shartnomasiga koʻra qoʻlga kiritilgan hududlar Fors imperiyasiga qaytarilgan.

Adabiyotlar

• Русско-иранский договор 1723 // Ремень — Сафи. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 22).
• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Гациева Т. И. Значение Петербургского договора 1723 г. для народов Северо-Восточного Кавказа // Научные проблемы гуманитарных исследований. — Пятигорск: Институт региональных проблем российской государственности на Северном Кавказе, 2010. — № 8. — С. 30—37.
• Курукин И. В. Персидский поход Петра Великого: Низовой корпус на берегах Каспия (1722—1735) / Науч. ред. Т. А. Коняшкина. — МГУ им. Ломоносова (ИСАА). — М.: Квадрига; Объединённая редакция МВД России, 2010. — 381 с. — (Забытые войны России). — ISBN 978-5-91791-046-8.