Petro-Aleksandrovsk qamali (1918)

Petro-Aleksandrovsk qamali – Junaidxon qoʻshinlarining Petro-Aleksandrovskni egallashga qaratilgan urinishlari. Yurishlar Xiva qoʻshinlarining butunlay parokanda boʻlishi va chekinishi bilan yakunlandi.

Tarixi

1918-yil yozida Xiva xonligida aksilinqilobiy kuchlar faollashdi. Bu vaqtda Junaidxon Amudaryo departamentida, xususan, Petro-Aleksandrovskda qurolli kuchlar yoʻqligidan foydalanib, Amudaryoning oʻng qirgʻogʻini egallashga tayyorgarlik koʻradi.

Petro-Aleksandrovskda 1917-yil oxirida 80 kishidan iborat oʻzini-oʻzi mudofaa otryadi tuziladi. Keyinchalik bu otryad Turkistondagi Qizil gvardiya otryadlari va Qizil Armiya boʻlinmalarining asosiga aylanadi.

Petro-Aleksandrovskda Qizil Armiyaning muntazam boʻlinmalarini zudlik bilan shakllantirish boshlandi, ayniqsa shaharda katta qurol va oʻq-dorilar zaxiralari toʻplangan.

Harbiy xavfning kuchayishi munosabati bilan 1918-yil 30-iyulda Kengashning harbiy seksiyasi Amudaryo departamentida harbiy holat eʼlon qildi va 16 yoshdan 70 yoshgacha boʻlgan barcha erkak fuqarolar harbiy xizmatga chaqirildi. Ammo oʻzlarining qurolli kuchlari tuzilmaguncha, boʻlim shoshilinch yordamga muhtoj edi. Turkiston Respublikasi hukumati shu holatni hisobga olib, 100 kishilik Qizil Armiya askarlaridan iborat otryadni 2 ta pulemyot va 2 ta toʻp bilan Chorjoʻydan Petro-Aleksandrovskga „Verniy“ kemasida joʻnatadi. Otryad komandiri etib Chorjoʻy harbiy komissari, kommunist N. A. Sheydakov tayinlanadi. N. A. Sheydakov otryadi Petro-Aleksandrovskka yetib keladi va 1918-yil 20-sentyabrda Amudaryo departamentining Favqulodda harbiy komissari etib tayinlandi. Shundan keyin Amudaryoning oʻng qirgʻogʻini mudofaa qilishga qizgʻin tayyorgarlik koʻra boshlaydi.

Bu vaqtda Zakaspiy hukumati va inglizlar bilan bevosita aloqa oʻrnatgan Junaidxon juda faollashadi. 20-sentabrda Junaidxon Sovet hukumatiga bergan vaʼdasiga zid ravishda Yangi Urganchni talon-taroj qiladi. Shaharda 50 nafar millati rus boʻlgan ishchi va xizmatchilari oilasini hibsga oladi. N. A. Sheydakov taklifi bilan Petro-Aleksandrovskiy kengashi ijroiya qoʻmitasi Junaidxonga ultimatum yuborib, hibsga olinganlarni ozod qilish va talon-taroj qilingan mol-mulkni qaytarishni talab qiladi. Junaidxon 30-sentabrda hibsga olinganlarni ozod qilgan, biroq tortib olingan mol-mulkni qaytarib bermagan.

Bundan tashqari, Turkiston Respublikasi hukumatida rahbarlik lavozimlarini egallab olgan sovet hokimiyatining yashirin dushmanlari Amudaryo boʻlimining faoliyatiga har tomonlama toʻsqinlik qiladilar. 19-sentabrda Turkiston Respublikasi harbiy komissari K.Osipov tashqi ishlar komissari oʻrinbosari, soʻl sotsialistik-inqilobchi P. A. Domogatskiy bilan birgalikda Turkiston Respublikasining Xiva va Amudaryo boʻlimi ishlari boʻyicha favqulodda komissari etib tayinladi. 1918-yil oktyabr oyi oxirida Konoplev 120 kishilik otryad bilan Petro-Aleksandrovskka keladi. Favqulodda vakolatlardan va Petro-Aleksandrovskiy Kengashi tarkibiga kirgan soʻl sotsialistik inqilobchilarning qoʻllab-quvvatlashidan foydalangan holda, Konoplev kengashni toʻliq boʻysundiradi, harbiy rahbarlikni qoʻlga oldi va Osipov orqali Sheydakovni Amudaryo boʻlimidan chaqirib olishga erishadi.

Konoplevning qarshiligiga qaramay, partiya tashkilotlari boʻlimda qurolli kuchlarni shakllantirish boʻyicha ishlarni davom ettiradilar. Junaidxon bosqini arafasida departament hududida Sinebryukov boshchiligidagi Nukus garnizonidan tashqari 1320 dan ortiq jangchi boʻlgan, shundan 674 nafari mahalliy aholi vakillari edi.

Junaidxon qoʻshinlariga hujum qilish va chekinishga urinishlar

Bu vaqtda Amudaryo boʻlimida keyinchalik ayanchli oqibatlarga olib kelgan voqea sodir boʻldi. Junaidxonning Amudaryo departamentiga bostirib kirishi xavfiga duch kelgan kazaklar sovet hokimiyatiga uch yuz otliq askarning taqdim etilishi Junayidxonga qarshi kurashda ishonchli kafolat boʻldi. Ural kazaklari guruhi har biri yuzlab kishidan tashkil topgan boʻlib, ular Petro-Aleksandrovsk, Ural va Zair kazak qishloqlarida joylashgan. Agar bolshevik F. Shlyapin kazaklarning inqilobiy qismining Piskunov, Zamshev kabi vakillari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan birinchi yuzlik qoʻmondoni etib tayinlangan boʻlsa, qolgan yuzliklarning rahbarligini boy kazak atamani Filchev va Konoplevning yordamchilari egallab olishdi. Junaidxon Amudaryo boʻlimidagi vaziyatdan yaxshi xabardor boʻlgan va shuning uchun ham yurishni uyushtirishga shoshiladi. Bundan tashqari, Britaniya va Trans-Kaspiy hukumati Junaidxonga doimiy ravishda Petro-Aleksandrovskni egallash zarurligini eslatib turardi. 1918-yil sentabr oyi oʻrtalariga kelib, Xiva xonligidagi asosiy raqiblari – Qoʻshmamedxon, Gʻulom Ali, Shomurod Baxshi – Junaidxon bilan kurashni tugatib, Amudaryoning oʻng qirgʻogʻiga qator yurishlar qiladi. Junaidxon noyabr oyining oxiridan usti muzlagan daryodan oʻtish mumkin boʻlgandan soʻng Amudaryo departamentiga qarshi keng koʻlamli harakatlarni amalga oshiradi. Junaidxon qatl qilish tahdidi va boshqa vositalar yordamida diniy qatlamni ham oʻz qoʻshinlarini safarbar qiladi, aholidan arava va otlar oladi. Uning qoʻshinlari soni 4000 otliq va 6000 piyodaga yetadi.

Petro-Aleksandrovskni qamal qilish 24-noyabrda boshlanib, 11 kun davom etadi; 3-dekabr kuni 7 ta hujumni qaytargan shahar himoyachilari qarshi hujumga oʻtadilar. Junaidxon qoʻshinlari vahima ichida Shabbaz tomon chekinadi, qamal va chekinish paytida atigi 1700 kishi halok boʻldi.

Turkiston Respublikasi Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi raisi V. D. Voytinsevning buyrugʻi bilan Petro-Aleksandrovskning muvaffaqiyatli mudofaa qilinishiga hissa qoʻshgan Turkiston Respublikasining Xivadagi kollegial vakolatxonasi raisi A. L. Timoshenko, I. K. Serpitskiy va hay’at kotibi sifatida B.Cheprunovalarni Chorjoʻydan shaharga kelishi katta yordam beradi. Missiyaga temir yoʻlchilar (180 kishi) va internatsionalistlar kompaniyasi (90 kishi)dan iborat otryad hamrohlik qiladi.

Otryad ikkita paroxodda Amudaryo boʻylab harakatlanib, Petro-Aleksandrovsk qamalini yorib oʻtib, janglar avjiga chiqqan paytda yetib keldilar.

Petro-Aleksandrovskni qamal qilish bilan bir vaqtda Junaidxonning alohida otryadlari Nukusni egallashga harakat qiladilar. Nukusda Petro-Aleksandrovsk qoʻshinlari yordamida qamal barbos etiladi. Nukus qamalida Ural kazaklari ishonchsiz ittifoqchi ekani maʼlum boʻldi. 3-Zair yuzligi qoʻmondoni M. T. Filchev Junaidxonning Nukusga yaqinlashayotganini bilib, oʻzi bilan barcha Ural kazaklarini oilalari bilan shahardan tashqariga Zaire qishlogʻiga olib ketdi.

Qamal natijalari

Sovet qoʻshinlarining Junaidxon qoʻshinlari ustidan qozongan gʻalabasining ahamiyati Petro-Aleksandrovskda boʻlib oʻtgan mitingda Amudaryo okrug qoʻmitasi raisi A. L. Timoshenkoning nutqida yaxshi ifodalangan:

Rus proletariatining turkmanlar orasida dushmani yoʻq. Mehnatkash xalqning dushmanlari – ruslar, oʻzbeklar, turkmanlar – ularning burjuaziyasi va xalqaro burjuaziyadir. Bilasizmi, Xivaning mehnatkash xalqi Junaidxonga qarshi siz bilan yonma-yon kurashgan. Biz ulardan juda qarzdormiz. Ular Junaidxonga qarshi va Xiva xonligiga, oʻz burjuaziyasiga qarshi kurashni davom ettiradilar. Xivaning mehnatkash xalqiga xon va feodallardan, burjuaziyadan ozod boʻlish uchun oʻz qoʻshinini tashkil qilishda yordam berishimiz kerak.

Petro-Aleksandrovskning muvaffaqiyatli mudofaasiga qaramay, 1919-yilda ham Amudaryo boʻlimining ahvoli nihoyatda ogʻirligicha qoldi. 1919-yil yanvar oyida kollegial vakillik Turkiston Markaziy Ijroiya Qoʻmitasiga Petro-Aleksandrovskga tahdid hali ham oʻtib ketmaganligi haqida xabar beradi. Departament hududida hali ham Junaidxonning 1000 kishigacha boʻlgan qoʻshinlari otryadlari faoliyat koʻrsatmoqda edi. Junaidxon qoʻshinlarining bir yarim minglik otryadi Nukusni oʻrab olib, katta qismi Yangi Urganchga joylashgandi.

Amudaryo boʻlimiga Junaidxondan kelayotgan doimiy tahdidni bartaraf etish uchun Zakaspiy fronti shtab-kvartirasi Chorjoʻyda temir yoʻl deposi ishchilari va kommunistik internatsionalistlar orasidan jami 250 kishidan iborat otryadni toʻpladi va 12-mart kuni Chorjoʻy kengashi aʼzosi Naumov boshchiligida Petro-Aleksandrovskga joʻnatdi.

Ammo bu otryad Petro-Aleksandrovskga kelishidan oldin ham boʻlimdagi vaziyat tubdan oʻzgardi. Toshkentdagi Osipov qoʻzgʻoloni barbod boʻlgandan soʻng, Konoplev fosh boʻlishdan qoʻrqib, bir guruh yashirin aksilinqilobchilar bilan birga shahardan qochib, Ashxobod tomon yashiringan.

Shu bilan birga, guruhning boʻlinmalarini qayta tashkil etish amalga oshiriladi. Naumov va Petro-Aleksandrovskning uchta rotasi kelib, birinchi Xiva inqilobiy batalyoni (598 kishi) tuziladi. Uch yuzlik kazakdan otliq polk (546 kishi) tuziladi; Bundan tashqari, artilleriya diviziyasi (120 kishi) va pulemyotlar jamoasi (56 kishi) tashkil etiladi.

Junaidxonning Petro-Aleksandrovsk yaqinida magʻlubiyatga uchrashi katta siyosiy ahamiyatga ega boʻlib, Amudaryo boʻlimida sovet hokimiyatining nufuzini mustahkamladi. Xivadan Petro-Aleksandrovskka qochqinlar oqimi kuchaydi. 1919-yilning yoziga kelib, shaharda 20 mingga yaqin qochqinlar toʻplangan edi. Sulton Murodov boshchiligidagi Petro-Aleksandrovskiy yosh xivalik qoʻmitasi yigirma kishidan iborat boʻlib, Junaidxonni agʻdarish maqsadida xivaliklardan qurollangan otryadlar tuza boshlaydi. Xiva xonligi aholisi Junaidxondan ozod qilishda amaliy yordam berishni iltimos qilib, Petro-Aleksandrovskka oʻz sayyohlarini bir necha bor yuborgan.

Yana qarang

Havolalar

Oʻzbekiston tarixi boʻyicha ocherklar. Qoʻngʻirot shahri sayti. Arxivnaya kopiya