Prinsip

Prinsip (tamoyil, negiz, asos) – bu xatti-harakat yoki baholash uchun qoʻllanma boʻlgan taklif yoki qiymat. Qonunda bu amal qilinishi shart yoki odatda amal qilinadigan qoida hisoblanadi. U ixtiyoriy ravishda bajarilishi yoki tabiat qonunlari yoki biror tizimning tuzilishi kabi narsalarning muqarrar natijasi boʻlishi mumkin. Bunday tizimning prinsiplari uning foydalanuvchilari tomonidan tizimning asosiy xususiyatlari yoki moʻljallangan maqsadini aks ettiruvchi vosita sifatida tushuniladi. Agar bu prinsiplardan birortasi eʼtibordan chetda qoldirilsa, tizimdan samarali foydalanish yoki uni qoʻllash imkonsiz boʻlib qoladi. IBMning 360/370 faoliyat prinsiplarida koʻrsatilganidek, tizim aniq prinsiplarga asoslanishi va amalga oshirilishi kerak.

Koʻr-koʻrona adolat tushunchasi axloqiy prinsipdir.

Prinsiplarga misollar quyidagilar: turli sohalardagi entropiya, fizikadagi eng kam harakat prinsipi, tavsiflovchi, keng qamrovli va fundamental qonunlardagi prinsiplar; xulq-atvorning meʼyoriy qoidalarini shakllantiruvchi doktrinalar yoki farazlar; davlat boshqaruvida din va davlatning ajratilishi; molekulyar biologiyaning markaziy dogmasi; axloqdagi adolat va hokazo.

Umumiy ingliz tilida bu soʻz qoida va boshqaruvga ishora qiluvchi muhim va umumlashtirilgan atama boʻlib, uning yoʻqligi „prinsipsizlik“ deb atalib, shaxsning nuqsonini bildiradi. Shuningdek, bu atama biror voqelik maʼlum bir idealdan yoki meʼyordan chetga chiqqanligini ifodalash uchun ham ishlatilishi mumkin.

Qonun sifatida

Axloqiy qonun sifatida

Suqrot oʻzining axloqiy prinsiplariga xiyonat qilishdan koʻra, qatl qilinishni afzal koʻrdi.

Prinsip muayyan jamiyatdagi shaxslarning xulq-atvorini yoʻnaltiruvchi va boshqaruvchi qadriyatlarni ifodalaydi. „Prinsip asosida ish tutish“ oʻz axloqiy eʼtiqodlariga muvofiq harakat qilishni anglatadi. Prinsiplar bolalik davrida sotsializatsiya jarayoni orqali oʻzlashtiriladi. Bunda shaxslarning cheklangan erkinlik prezumpsiyasi mavjud boʻladi. Namunaviy prinsiplarga „Oʻng qoʻl qoidasi“, „Oltin qoida“ va „Oʻrta meʼyor taʼlimoti“ kabilar kiradi.

Yuridik qonun sifatida

U hokimiyat, umuman, davlat vakolatlariga boʻysunuvchi jamiyat hayotini tashkil etuvchi yozma meʼyorlarni shakllantiradigan qadriyatlar majmuini ifodalaydi. Qonun huquqiy majburiyatni, majburlash usulida belgilaydi; shuning uchun u shaxslar erkinligini cheklaydigan harakatning prinsipial sharti sifatida ishlaydi. 

Ilmiy qonun sifatida

Arximedning suzuvchanlikni joyidan siljitilgan suvning ogʻirligi bilan bogʻlaydigan qonuni fandagi qonunning ilk namunalaridan biridir. Malthus tomonidan ishlab chiqilgan yana bir dastlabki qoida aholi prinsipi boʻlib, hozirda Malthus prinsipi deb yuritiladi. Biologlar turlarni nomlashda aniqlik uchun ustunlik prinsipi va binom nomenklaturasi prinsipidan foydalanadilar. Fizikada, xususan kosmologiyada kuzatiladigan koʻplab prinsiplar mavjud boʻlib, ular oʻrtachalik prinsipi, antropik prinsip, nisbiylik prinsipi va kosmologik prinsipni oʻz ichiga oladi. Boshqa mashhur prinsiplarga kvant mexanikasidagi noaniqlik prinsipi hamda matematikadagi kabutar uyasi prinsipi va superpozitsiya prinsipi kiradi.