Qarsakpay yozuvi

Qarsakpay yozuvi (Temur toshi deb ham ataladi)^[1] 1391-yil 28-aprelda^[2] Qozogʻistonning Qarsakpay konlari yaqinidagi Ulugʻtog togʻ yonbagʻridagi qoya parchasiga oʻyib yozilgan bitik. 1935-yilda topilgan^[3] Arab tilida uch qator, eski uygʻur alifbosida yozilgan chigʻatoy tilida sakkiz qatordan iborat bitikdir^[4].

Qarsakpay yozuvi topilgach, 1936-yilda Leningraddagi (hozirgi Sankt-Peterburg) Ermitaj muzeyiga olib ketilgan^[5], hozir ham Ermitaj muzeyida^[6]. Yozuv 1940-yilda Nikolas Poppe tomonidan o'rganilgan, keyinchalik Napil Bazilxan, Hasan Eren, Olga Borisovna Frolova, A.P Grigoryev, N. N. Telitsin, A.N Ponomarev va Zaki Validiylar tomonidan ham tadqiq qilingan^[7].

Oʻlchovlari

Yozuvning oʻlchami 80x40 santimetr. Oʻyib yozilgan yozuvlarning chuqurligi 1,5-2 millimetr oraligʻida. Arab va Chigʻatoy yozuvlari orasidagi masofa 18 santimetr^[8].

Mazmuni

Yozuvda qoʻmondon Temur va uning 200 ming askarining Oltin Oʻrda hukmdori Toʻxtamishga qarshi 1378—1395-yillardagi yurishlari chogʻida dalalarni kesib oʻtgani hamda Betpaqdala yarim choʻl hududlari orqali oʻtgan yoʻli qayd etilgan^[9]. XV asrning birinchi choragida yozilgan „ Zafarnoma“ ("G‘alabalar kitobi") asarida uning muallifi Sharofiddin Ali Yazdiy o‘sha yurishdagi bir voqeani keltirgan:

Oʻsha dashtni koʻzdan kechirish uchun Temurbek togʻ choʻqqisiga chiqdi, butun tekislik yam-yashil edi. Temur shu kuni aynan shu yerda qoldi, (keyin) mulozimlarga buyruq qildi, askarlar tosh bo'lagini kesib olib kelishdi, bu joyga mayoqdek qilib oʻrnatishdi. Usta tosh oʻyuvchilar toshga oʻsha kunning sanasini yozib qoʻyishdi, toki ushbu eslatma abadiy qolsin degan maqsadda^[10].

Toʻliq matn

arabcha

Arabcha tarjimasi: (Xalqaro Turkiy Akademiya tomonidan)^[11]

Bismillaahirrahmanirrahim

Malikul mulikl kuddusul hakkul muminul muhayminul zabbarul

kadirul hakimul mumitul hayiu

Tarjima:^[12] Mehribon va rahmdil Alloh nomi bilan, borliq hukmdori, hayot va oʻlim berguvchi.

chigʻatoycha

Chigʻatoy yozuvi:^[13]

Tariq yettı yuz yıl toqsan üçintä qoy yaznıŋ ara ay

Turannıŋ sultānı Timurbäg üç yuz miŋ çärig bilä

Islām üçün Toqtamışqan bulğar qanıqa yurıdı

Bu yergä yetip bälgü bolzun tep bu obanı qopardı

Täŋri nısbat bergäy inşalla

Täŋri ul kişikä rahmat qılğay bizni duā bıla yād qılğay

Oʻzbekcha:

Yetti yuz toʻqson uchinchi, qoʻy yilida

Turonning sultoni Temurbek(beg) uch(ikki) yuz ming cherik bilan

Islom uchun Toʻxtamishxon Bulgʻor xonigʻa yuridi.

Bu yerga yetib belgi boʻlsin deb bu tepalikni qoʻpordi.

Tangri nisbat bergʻay, inshallah

Tangri bu kishilargʻa rahmat qilgʻay, bizni duo bila yod qilgʻay..

Chag‘atoy tilida: (Xalqaro Turkiy Akademiya tomonidan) ^[14]

Tarıh /Qara ?/ yetı yüz toksan üçinte /Toqmaq orna-da ?/ qoy yıl yaznıŋ ara ay

Turannıŋ sultanı Temür bek iki (üč ?) yüz mıŋ čerik bile

Ismi üčün Toqtamıš qan bulğar qanığa yorıdı

Bu yerge yetip belgü bolsun tep bu obanı qopardı

Teŋrı nisfat bergeı insi-alla

Teŋrı el kisige rahmat qılğay bız-nı duwa bıle yad qılğay

Manbalar

↑ Fomin, V. N.; Usmanova, E.R.; Zhumashev, R.M.; Pokussayev, A.V.; Motuza, G.; Omarov, Kh.B.; Kim, Yu.Yu.; Ishmuratova, M.Yu. (2018). "Chemical-technological analysis of slags from the "Altynshoky" complex". Химия (Chemistry) 91 (3): 1. https://chemistry-vestnik.ksu.kz/apart/2018-91-3/6.pdf. Qaraldi: 2 October 2020. Qarsakpay yozuvi]]
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ Grigoryev, A. P.. Historiography and source study of the history of the countries of Asia and Africa, 2004 — 3–24-bet.
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215-bet. ISBN 9780817987329.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215-bet. ISBN 9780817987329.
↑ Tizengauzen, V.G.. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Collection of materials related to the history of the Golden Horde) (ru). Moscow; Leningrad: Academy of Sciences of the Soviet Union, 1941. (Wayback Machine saytida 2023-01-15 sanasida arxivlangan)
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ „Altynshoky“ (2020-yil 6-noyabr). 2023-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ „A mysterious stone of Timur“. Silk Roads World Heritage (2016). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[1] Fomin, V. N.; Usmanova, E.R.; Zhumashev, R.M.; Pokussayev, A.V.; Motuza, G.; Omarov, Kh.B.; Kim, Yu.Yu.; Ishmuratova, M.Yu. (2018). "Chemical-technological analysis of slags from the "Altynshoky" complex". Химия (Chemistry) 91 (3): 1. https://chemistry-vestnik.ksu.kz/apart/2018-91-3/6.pdf. Qaraldi: 2 October 2020. Qarsakpay yozuvi]]

[2] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[3] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[4] Grigoryev, A. P.. Historiography and source study of the history of the countries of Asia and Africa, 2004 — 3–24-bet.

[5] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[6] Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215-bet. ISBN 9780817987329.

[7] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[8] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[9] Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215-bet. ISBN 9780817987329.

[10] Tizengauzen, V.G.. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Collection of materials related to the history of the Golden Horde) (ru). Moscow; Leningrad: Academy of Sciences of the Soviet Union, 1941. (Wayback Machine saytida 2023-01-15 sanasida arxivlangan)

[11] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[12] „Altynshoky“ (2020-yil 6-noyabr). 2023-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[13] „A mysterious stone of Timur“. Silk Roads World Heritage (2016). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr.

[14] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]