Qarsakpay yozuvi

Qarsakpay yozuvi (Temur toshi deb ham ataladi)^[1] 1391-yil 28-aprelda^[2] Qozogʻistonning Qarsakpay konlari yaqinidagi Ulugʻtog togʻ yonbagʻridagi qoya parchasiga oʻyib yozilgan bitik. 1935-yilda topilgan^[3] Arab tilida uch qator, eski uygʻur alifbosida yozilgan chigʻatoy tilida sakkiz qatordan iborat bitikdir^[4].

Qarsakpay yozuvi topilgach, 1936-yilda Leningraddagi (hozirgi Sankt-Peterburg) Ermitaj muzeyiga olib ketilgan^[5], hozir ham Ermitaj muzeyida^[6]. Bitikda uni oʻqiganlar Temur haqqiga duo qilishsin degan mazmun ham borligi aytiladi^[7].

Yozuv 1940-yilda Nikolas Poppe tomonidan tadqiq qilingan, keyinchalik Napil Bazilxan, Hasan Eren, Olga Borisovna Frolova, A.P Grigoryev, N. N. Telitsin, A.N Ponomarev va Zaki Validiy tomonidan tadqiq qilingan^[8].

Oʻlchovlar tahrir

Yozuvning oʻlchami 80x40 santimetr. Oʻyma yozuvlarning chuqurligi 1,5-2 millimetr oraligʻida. Arab va Chigʻatoy youvlari orasidagi masofa 18 santimetr^[9].

Anglashilishi tahrir

Yozuvda turk qoʻmondoni Temur va uning 200 ming askarining Oltin Oʻrda hukmdori Toʻxtamishga qarshi 1378—1395-yillardagi yurishlari chogʻida dalalarni kesib oʻtgani hamda Betpaqdala yarim choʻl hududlari orqali oʻtgan yoʻli qayd etilgan^[10].

XV asrning birinchi choragida yozilgan „ Zafarnoma“ ("G‘alabalar kitobi") asarida uning muallifi Sharofiddin Ali Yazdiy o‘sha yurishning bir tarixiy voqeasini keltiradi:

Oʻsha dashtni koʻzdan kechirish uchun Temurbek togʻ choʻqqisiga chiqdi, butun tekislik yam-yashil edi. U oʻsha kuni oʻsha yerda qoldi, (keyin) mulozimlarga buyruq qildi, askarlar toshlarni olib kelishdi, oʻsha joyga mayoqdek qilib oʻrnatishdi. Usta tosh oʻyuvchilar toshga oʻsha kunning sanasini yozib qoʻyishgan, toki ushbu eslatma abadiy qolsin degan maqsadda^[11].

Toʻliq matn tahrir

arabcha tahrir

Arab tarjimasi: (Xalqaro Turkiy Akademiya tomonidan)^[12]

Bismillaahirrahmanirrahim

Malikul mulikl kuddusul hakkul muminul muhayminul zabbarul

kadirul hakimul mumitul hayiu

Tarjima:^[13] Alloh nomi bilan, rohman va rohiym boʻlgan borliq Hukmdori, haq sohibi, doim uygʻoq Himoyachi, eng Buyuk va eng qudratli, hayot va oʻlim berguvchi

chigʻatoy tahrir

Chigʻatoy yozuvi:^[14]

Tariq yettı yuz yıl toqsan üçintä qoy yaznıŋ ara ay

Turannıŋ sultānı Timurbäg üç yuz miŋ çärig bilä

Islām üçün Toqtamışqan bulğar qanıqa yurıdı

Bu yergä yetip bälgü bolzun tep bu obanı qopardı

Täŋri nısbat bergäy inşalla

Täŋri ul kişikä rahmat qılğay bizni duā bıla yād qılğay

Oʻzbekcha:

Yetti yuz toʻqson uchinchi, qoʻy yilida

Turonning sultoni Temurbek(beg) uch(ikki) yuz ming cherik bilan

Islom uchun Toʻxtamishxon Bulg'or xonig'a yuridi.

Bu yerga yetib belgi bo'lsin deb bu tepalikni qo'pordi.

Tangri nisbat berg'ay, inshallah

Tangri bu kishilarg'a rahmat qilg'ay, bizni duo bila yod qilg'ay..

Chag‘atoy tilida: (Xalqaro Turkiy Akademiya tomonidan) ^[15]

Tarıh /Qara ?/ yetı yüz toksan üçinte /Toqmaq orna-da ?/ qoy yıl yaznıŋ ara ay

Turannıŋ sultanı Temür bek iki (üč ?) yüz mıŋ čerik bile

Ismi üčün Toqtamıš qan bulğar qanığa yorıdı

Bu yerge yetip belgü bolsun tep bu obanı qopardı

Teŋrı nisfat bergeı insi-alla

Teŋrı el kisige rahmat qılğay bız-nı duwa bıle yad qılğay

Manbalar tahrir

↑ Fomin, V. N.; Usmanova, E.R.; Zhumashev, R.M.; Pokussayev, A.V.; Motuza, G.; Omarov, Kh.B.; Kim, Yu.Yu.; Ishmuratova, M.Yu. (2018). "Chemical-technological analysis of slags from the "Altynshoky" complex". Химия (Chemistry) 91 (3): 1. https://chemistry-vestnik.ksu.kz/apart/2018-91-3/6.pdf. Qaraldi: 2 October 2020. Qarsakpay yozuvi]]
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ Grigoryev, A. P.. Historiography and source study of the history of the countries of Asia and Africa, 2004 — 3–24 bet.
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215 bet. ISBN 9780817987329.
↑ Brummell, Paul. Kazakhstan. Chalfont St. Peter, UK: Bradt Travel Guides, 2008 — 203 bet. OCLC 263068377.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.
↑ Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215 bet. ISBN 9780817987329.
↑ Tizengauzen, V.G.. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Collection of materials related to the history of the Golden Horde) (ru). Moscow; Leningrad: Academy of Sciences of the Soviet Union, 1941. (Wayback Machine saytida 2023-01-15 sanasida arxivlangan)
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.
↑ „Altynshoky“ (2020-yil 6-noyabr).
↑ „A mysterious stone of Timur“. Silk Roads World Heritage (2016). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr.
↑ „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[1] Fomin, V. N.; Usmanova, E.R.; Zhumashev, R.M.; Pokussayev, A.V.; Motuza, G.; Omarov, Kh.B.; Kim, Yu.Yu.; Ishmuratova, M.Yu. (2018). "Chemical-technological analysis of slags from the "Altynshoky" complex". Химия (Chemistry) 91 (3): 1. https://chemistry-vestnik.ksu.kz/apart/2018-91-3/6.pdf. Qaraldi: 2 October 2020. Qarsakpay yozuvi]]

[2] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[3] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[4] Grigoryev, A. P.. Historiography and source study of the history of the countries of Asia and Africa, 2004 — 3–24 bet.

[5] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[6] Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215 bet. ISBN 9780817987329.

[7] Brummell, Paul. Kazakhstan. Chalfont St. Peter, UK: Bradt Travel Guides, 2008 — 203 bet. OCLC 263068377.

[8] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[9] Ponomarev, A. I. (1945). "ПОПРАВКИ К ЧТЕНИЮ „НАДПИСИ ТИМУРА" (Amendments to the Readings of Timor's inscriptions" (ru). Советское востоковедение (Soviet Oriental Studies) (Moscow: Academy of Sciences of USSR) 3: 222–224. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/sovetskoe_vostokovedenie_03_1945_12_ponomaryov.pdf.

[10] Allworth, Edward. The modern Uzbeks: from the fourteenth century to the present: a cultural history. Stanford: Hoover Institution Press, 1990 — 215 bet. ISBN 9780817987329.

[11] Tizengauzen, V.G.. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды (Collection of materials related to the history of the Golden Horde) (ru). Moscow; Leningrad: Academy of Sciences of the Soviet Union, 1941. (Wayback Machine saytida 2023-01-15 sanasida arxivlangan)

[12] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[13] „Altynshoky“ (2020-yil 6-noyabr).

[14] „A mysterious stone of Timur“. Silk Roads World Heritage (2016). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-oktyabr.

[15] „Emir Temir'in Yazıtı (Karsakpay //Аltın Şokı anıtı), 1391. Karsakpay Anıtı. Petersburg, Devlet Ermitaj Sergisi Karsakpay Anıtı. N.N.Poppe“ (2020-yil 2-oktyabr). 2020-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 14-yanvar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]