Vikipediya

Qozogʻistonda atom energiyasi boʻyicha referendum (2024)

Atom energiyasidan foydalanish boʻyicha referendum – Qozogʻistonda 2024-yil 6-oktyabrda atom energiyasidan foydalanish boʻyicha referendum boʻlib oʻtdi. Referendumda mamlakat fuqarolaridan atom elektr stansiyasi qurilishi tarafdori yoki qurilishga qarshi ovoz berish soʻralgan[1][2].

2023-yil 1-sentyabr kuni Qozogʻiston prezidenti Qasim-Jomart Toqayev Qozogʻistonda atom elektr stansiyasi qurish masalasini umumxalq referendumiga qoʻyishni taklif qilgan[3].Loyihani moliyalashtirish manbasi masalasi hali hamon ochiqligicha qolmoqda edi. 2024-yil fevral oyi boshida „Parasat“ tadbirkorlar uyushmasi agona jamgʻarib boriladigan pensiya jamgʻarmasi mablagʻlarini atom elektr stansiyalari qurilishi uchun ishlatishni taklif qilgan[4]. 2024-yilning 27-iyunida Qozogʻiston prezidenti Qasim-Jomart Toqayev 2024-yil kuzida atom elektr stansiyalari boʻyicha referendum oʻtkazilishini eʼlon qilgan[5].

Referendumga qoʻyilgan masalani ijobiy hal etish uchun ovoz bergan fuqarolar soni 5 million 561 ming 937 nafar kishini tashkil etdi[6].

Tarixi

tahrir

Qozogʻistonda atom elektr stansiyasini qurish masalasi mamlakat mustaqillikka erishganidan beri koʻtarilib kelinmoqda. Atom elektr stantsiyasini qurish zarurati haqida birinchi marta 1997-yilda sobiq energetika vaziri Vladimir Shkolnik tomonidan taklif berilgan[7]. Qozogʻistonda atom elektr stansiyasini qurish masalasi bir necha bor koʻrib chiqilgan. Birinchi ikkita holatda (1999 va 2006-yillar) loyihalar texnik-iqtisodiy asoslash bosqichiga, uchinchi holatda, 2014-yilda yetkazib beruvchilarning takliflarini koʻrib chiqishdan avval koʻrib chiqilgan[7]. Aktau shahri, Kurchatov shahri va Balxash koʻli boʻyidagi Ulken qishlogʻi atom elektr stansiyasi joylashuvini aniqlanishi mumkin boʻlgan joylari sifatida nomlandi[8]. 2019-yilning iyun oyida Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Qasim-Jomart Toqayev Qozogʻistonda atom elektr stansiyasini qurish hali rejalashtirilmaganini, ammo bunday rejalar paydo boʻlsa, masala referendumga qoʻyilishini maʼlum qilgan edi:

Hozircha atom elektr stansiyasini qurish rejalashtirilmagan. Kerak boʻlsa, albatta, bu masalani xalq bilan muhokama qilamiz. Kerak boʻlsa referendum oʻtkazamiz[9].

2023-yil 31-avgust kuni Prezident Qasim-Jomart Toqayev Qozogʻiston xalqiga Murojaatnomasida yana atom elektr stansiyasini qurish zarurligi masalasini koʻtardi va bu masalani umumxalq referendumi orqali hal qilishni taklif qilgan:

Atom elektr stansiyasini qurish yoki qurishdan bosh tortish mamlakatimiz kelajagi uchun juda muhim masaladir. Shuning uchun men uni umumxalq referendumiga qoʻyishni taklif qilaman[10].

Prezident bu boradagi munozaralarga qaramay, atom energetikasini rivojlantirish Qozogʻiston fuqarolarining iqtisodiy va ijtimoiy farovonligini taʼminlash uchun nihoyatda muhim ekanini taʼkidladi:

Bilasizki, mamlakatimizda atom elektr stansiyasini qurish maqsadga muvofiqligi haqida turli fikrlar mavjud. Bir tomondan, Qozogʻiston dunyodagi eng yirik uran ishlab chiqaruvchisi sifatida oʻzining atom energiyasi ishlab chiqarishiga ega boʻlishi kerak. Ayrim ekspertlar kichik reaktorli stansiyalar qurish tarafdori. Boshqa tomondan, koʻplab fuqarolar va bir qator ekspertlar atom elektr stantsiyalarining xavfsizligi bilan bogʻliq xavotirlarga ega[10].

Tokayevning qayd etishicha, Semipalatinsk yadro poligonining fojiali merosini inobatga olgan holda, ayrim fuqarolarning xavotirlari tushunarli. Uning fikricha, bu borada jamoatchilik muhokamalarini va har tomonlama keng muhokamalarni davom ettirish zarur.

Taklif etilayotgan qurilish maydoni

tahrir

2022-yil iyun oyida Qozogʻiston Energetika vazirligi Ulken qishlogʻi atom elektr stansiyasi qurilishi uchun maydon sifatida tanlanganini eʼlon qildi[11]. Masullar ushbu hududni ustuvor deb bilishadi, chunki u Shimoliy-Janubiy elektr uzatish liniyalari hududida va mamlakatning janubiy mintaqasidagi asosiy isteʼmolchilarga yaqin joylashgan[12]. Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik (MAGATE) ekspertlari Olmaota viloyatidagi Ulken atom elektr stansiyalari qurilishi uchastkasi atom elektr stansiyasini qurishga tayyorligini taʼkidlab, Qozogʻistonning yuqori malaka va tayyorgarligini taʼkidladi[13].

"Ular yadroviy chiqindilarni qoʻllab-quvvatlash, qurish, foydalanish uchun xavfsiz texnologiyalarni tanlash va keyinchalik utilizatsiya qilish boʻyicha toʻliq xizmatlarni taqdim etishga tayyor. MAGATE taʼkidlaganidek, umuman olganda, „Ulken“ uchastkasi AES qurish uchun tayyor va yaroqli", – dedi Qozogʻiston energetika vaziri Almasadam Satkaliev[13].

Qurilish maydonini tanlash muhokamasi

tahrir

2023-yil 22-avgust kuni Ulken qishlogʻida „Qozogʻiston atom elektr stansiyalari“ MChJ va Olmaota viloyatining Jambil tumani hokimligi hamkorligida jamoatchilik muhokamasi oʻtkazildi, uning maqsadi mahalliy aholining yashash joyi hududida atom elektr stansiyasini qurish muammoga munosabatini aniqlashdan iborat edi[14].

Ulken qishlogʻi aholisi jamoatchilik muhokamalarida Qozogʻistonda atom elektr stansiyasi qurilishini qoʻllab-quvvatladi.

2023-yil 22-avgust kuni Ulken shahrida boʻlib oʻtgan jamoatchilik muhokamasida aholining aksariyati Qozogʻistonda atom elektr stansiyasi qurilishini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi.

"Biz 40 yildan beri AES qurilishini kutdik. Issiqlik va elektr energiyasisiz yashashimiz kerak edi. Bularning barchasini Ulken qishlogʻi aholisi koʻrdi… Fransiyada koʻplab atom elektr stansiyalari qurilgan. Ammo bizning katta hududimizda hali bittasi ham yoʻq. Hozirda elektr energiyasi narxi oshib bormoqda. Shuning uchun Qozogʻiston atom elektr stansiyasini qurishi kerak. Hammamiz atomni qoʻllab-quvvatlaymiz", – deydi qishloq fuqarosi Galiya Qobildiyeva[15].

.Mahalliy aholi oʻz hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun atom elektr stansiyalarining muhim ahamiyatini taʼkidlamoqda. Ular atom elektr stansiyalari qurilishi:

  • Yangi ish oʻrinlari yaratiladi qurilish vaqtida ham, stansiyani ishlatish vaqtida ham. Bu aholi bandligini oshirish va turmush darajasini oshirishga olib keladi.
  • Iqtisodiyotning turdosh tarmoqlarini rivojlantirishni ragʻbatlantirish, mashinasozlik, qurilish, transport, logistika, turizm kabi. Bu, oʻz navbatida, turli darajadagi byudjetlarga soliq tushumlarini oshiradi va tadbirkorlik uchun qoʻshimcha imkoniyatlar yaratadi.
  • Hududning ijtimoiy infratuzilmasini yaxshilaydi. Atom elektr stansiyasi mablagʻlari hisobidan yangi maktablar, shifoxonalar, bolalar bogʻchalari, yoʻllar, sport inshootlari va boshqa ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari qurilishi mumkin.

Umuman olganda, atom elektr stansiyasining qurilishi mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholi turmush darajasini oshirish katalizatoriga aylanishi mumkin.

"Bizga atom elektr stansiyasi kerak. Agar biz elektrsiz qolsak, qanday yashaymiz? Bu ham ish oʻrinlarini yaratadi, shuning uchun men qurilish „tarafdori“man… Atom elektr stansiyasidan keyin qozogʻistonliklarning hayoti yaxshi tomonga oʻzgarishiga ishonaman. Boshqa mamlakatlarda ham odamlar atom elektr stansiyalarida yashaydi, hammasi yaxshi, bu yerda ham hammasi yaxshi boʻladi. Kelajakda farzandlarimiz, nevaralarimiz ham ishlaydi, biz ularni oʻylashimiz kerak, – deydi qishloq aholisidan biri[16].

Boshqa qishloq aholisi ham bu fikrga qoʻshilgan.

"Biz oldinga borishimiz, rivojlanishimiz, kelajak haqida oʻylashimiz kerak. AES qurilishi nafaqat Ulken qishlogʻi, balki Qozogʻiston uchun ham zarur. Mutaxassislar, yadroshunoslar tayyorlaymiz", – deydi qishloq fuqarosi Bolat Rahimov[16].

1986-yildan buyon qishloqda yashayman. Ulken qishlogʻidagi suv taʼminoti va kanalizatsiya ishlari bilan shugʻullanganimga 20 yildan oshdi. Albatta, men faqat atom elektr stansiyalari qurilishi „tarafdoriman“… AES qayerda, shu yerdami, boshqa mintaqada qurilganidan qatʼi nazar, oldinga intilishimiz kerak. Lekin asosiysi atom elektr stansiyasi Qozogʻistonda. Sanoat rivojlanishi kerak. Bizda elektr quvvati taqchil. Bu yil hammamiz buni his qildik. Qozogʻistonning kelajagi boʻlishi kerak, rivojlangan davlatlar bilan teng boʻlishimiz kerak", – deydi yana bir rezident[16].

Jambil tumani hokimi Nurlan Ertas aholining 90 foizi atom elektr stansiyasi qurilishini qoʻllab-quvvatlashini taʼkidladi[16].

"Odamlar atom elektr stansiyalarining ahamiyatini yaxshi bilishadi. Har bir yigʻilishda aholi qurilish qachon boshlanadi, atom elektr stansiyasi boʻladimi, deb soʻrashadi. Aholi elektr quvvati tanqisligini boshdan kechirmoqda. Shuning uchun biz ushbu loyihani amalga oshirishimiz kerak. Koʻpgina mutaxassislar biz atom elektr stantsiyasini qurishimiz kerak. Bular ish oʻrinlari, sarmoya, qishloqning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi, " – deydi tuman hokimi.

Tinglovlarda mahalliy aholi, jurnalistlar, viloyat jamoat kengashi, Qozogʻiston Energetika vazirligi, Olmaota viloyati maʼmuriyati, Milliy yadro markazi, shuningdek, Yadro fizikasi instituti va „Qozogʻiston atom elektr stansiyalari“ MChJ vakillari ishtirok etdi.

Vazirlikning tushuntirishicha, ekspertlar atom elektr stansiyalarining atrof-muhitga, biologik xilma-xillik va suv resurslariga taʼsiri, shuningdek, atom elektr stansiyalarini qurishga tayyorgarlik bosqichi, atom elektr stansiyalari va ushbu inshootni qurish jarayonida mintaqani rivojlantirish istiqbollari, texnik jihatlari, Qozogʻistonning sanoatni rivojlantirish borasidagi salohiyati haqida batafsil soʻz yuritgan[17]. Tashkilotchilar bunday muhokama uchun Qozogʻiston Respublikasining yadroviy inshootlarni qurish toʻgʻrisidagi qaror, „Atom energiyasidan foydalanish toʻgʻrisida“gi qonunining 12-moddasini asos qilib koʻrsatdilar, biroq ushbu moddaga muvofiq, „Atom energiyasidan foydalanish toʻgʻrisida“gi qonunning 12-moddasini koʻrsatishdi, biroq ushbu moddaga muvofiq, „Atom energiyasidan foydalanish toʻgʻrisida“gi qonunning 12-moddasini koʻrsatishdi, xususan: 1) ularga mamlakat va uning alohida hududlari iqtisodiy muammolarini hal qilish zarurati; 2) Qozogʻiston Respublikasining atom energiyasidan foydalanish sohasidagi qonun hujjatlari talablariga javob beradigan ushbu ob’ektlarni joylashtirish uchun zarur shart-sharoitlarning mavjudligi; 3) ushbu ob’ektlar xavfsizligiga yaqin atrofda joylashgan fuqarolik va harbiy ob’ektlar tomonidan tahdid boʻlmasa; 4) Qozogʻiston Respublikasining ekologik qonun hujjatlarida belgilangan talablar; 5) mintaqaning sanoat, qishloq xoʻjaligi va ijtimoiy rivojlanishi uchun ushbu ob’ektlarni joylashtirishning mumkin boʻlgan ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari"[18].

Referendumga tayyorgarlik koʻrishda jamoatchilik ishtiroki

tahrir

2023-yilning 22-sentabr kuni Olmaota shahrida „Qozogʻistondagi atom elektr stansiyalari boʻyicha referendum, jamoatchilik ishtiroki“ ochiq muhokamasi boʻlib oʻtdi. Uchrashuvda Qozogʻistonda atom elektr stansiyasi qurilishi tarafdorlari ham, unga qarshi boʻlganlar ham ishtirok etdi[19].

Qozogʻistonda energiya tanqisligi muammosi

tahrir

Qozogʻistonda energiya tanqisligi muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Atom elektr stansiyasining qurilishi bu muammoni hal etishi, mintaqaviy infratuzilma va iqtisodiyotni rivojlantirishga xizmat qilishi mumkin.

„KEGOC“ aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi raisi Nabi Aytjanov 5-mart kuni Energetika vazirligi hay’ati yakunlari boʻyicha oʻtkazilgan brifingda Qozogʻistonda 2023-yilda elektr energiyasi isteʼmoli 115,06 milliard kVt/soatni tashkil etgani va 2022-yilga nisbatan 1,9 foizga oshganini maʼlum qildi.

"Shu bilan birga, elektr energiyasi ishlab chiqarish 2022-yil darajasida saqlanib qoldi va 112,82 milliard kVt/soatni tashkil etdi. Oʻtgan yili maksimal isteʼmol 13-dekabrda qayd etilgan va 16 626 MVtni tashkil etdi, bu 2022-yildagi maksimal koʻrsatkichdan 167 MVtga yuqori. Ishlab chiqarish 15 107 MVtni tashkil etdi, bu 2022-yilga nisbatan 96 MVtga kam. Shunday qilib, 2023-yilda yukning ortishi bilan Qozogʻistonda elektr stansiyalarini ishlab chiqarishda pasayish kuzatilmoqda. Ushbu isteʼmol va ishlab chiqarish koʻrsatkichlari bilan elektr energiyasi taqchilligi 1519 MVtni tashkil etdi va bu Rossiya Federatsiyasidan rejadan tashqari oqimlar hisobiga qoplandi", dedi spiker.

Uning qoʻshimcha qilishicha, 2024-2030-yillarga moʻljallangan elektr energiyasi koʻrsatgich balansi 2030-yilga borib 6,2 GVtgacha boʻlgan elektr energiyasining sezilarli taqchilligi bilan belgilanadi. „Atameken“ AES boshqaruvchi direktori, xizmat koʻrsatgan energetik muhandis, mustaqil ekspert Jaqip Xayrushevning aytishicha, bugungi kunda bu taqchillik hajmi juda hayratlanarli.

"Hozirgi kunda defitsit 1,5 ming megavattga yetmoqda. Agar bugun bizda AES boʻlganida edi, bu defitsit qoplanar edi. 1,5 mingta – bu, ehtimol, Uralsk shahri, Gʻarbiy Qozogʻiston viloyatlarii kabi besh-olti viloyat markazi boʻlsa kerak. U yerda isteʼmol hozirda 250 – 300 megavattni tashkil etadi – bu eng yuqori yuklamalardir" – dedi Jakip Xayrushev[20].

Energetika vazirligi maʼlumotlariga koʻra, 2035-yilga borib Qozogʻistonda elektr energiyasi isteʼmoli 152,4 milliard kilovatt-soatga yetadi, mavjud stansiyalar esa atigi 135 milliard kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqara oladi. Shu bilan birga, koʻplab issiqlik elektr stansiyalari eski va juda eskirgan boʻlib, uzoq vaqtdan beri oʻz imkoniyatlari chegarasida ishlab kelmoqda. Ularni taʼmirlash va modernizatsiya qilish milliardlab byudjet tengega tushadi. Ular mavjud generatsiyani sezilarli darajada koʻpaytirish masalasini hal qilmaydi[21].

Oʻsib borayotgan elektr taqchilligini yopish va shu bilan birga Qozogʻiston oʻz zimmasiga olgan uglerod neytralligi majburiyatlarini faqat atom elektr stansiyasini qurish orqali bajarish mumkin. Bugungi kunda Qozogʻistonda stansiyani qurish uchun zarur boʻlgan hamma narsa mavjud: biz dunyoda yetakchi oʻrinni egallab turgan uran zaxiralaridan tortib, ilmiy baza va mutaxassislargacha mavjud[21].

AES qurilishiga qarshi harakatlar

tahrir

Bir nechta jamoat guruhlari va juda koʻp sonli mustaqil ekspertlar Qozogʻistonda atom elektr stansiyalari qurilishiga qarshi. Qozogʻistonda atom elektr stansiyalari qurilishiga qarshi chiqqan eng koʻzga koʻringan fuqarolik guruhlari:

  • Qozogʻiston Ekoforumining yadro quroliga qarshi kampaniyasi[22];
  • „Xavfli atom“ tashabbusi[23];
  • „Anti-AES“ harakatlari[24];
  • „Qozogʻistonning demokratik“ partiyasi.

Shuningdek, Qozogʻistonda AES qurilishiga deputat Panomaryov, Sergey Mixaylovich Sergey Panomaryov[25],jurnalist Vadim Boreyko va energetik Aset Nauryzboevlar qarshi chiqdi[26].

Raqiblarning argumentlari

  • Qozogʻistonning qurilish boʻyicha qaror qabul qilish jarayonida xalqaro majburiyatlarga rioya qilmasligi[27];
  • AES qurilishi bilan bogʻliq qarorlarni qabul qilish jarayonining shaffof emasligi[28];
  • Muhokama predmeti – TIA yoki rejalashtirilgan qurilish boʻyicha boshqa hujjatlarning mavjud emasligi[18];
  • Ekologik xavflarning mavjudligi[29];
  • AES tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasining narxi Qozogʻistondagi quyosh va shamol energiyasining bozor narxidan toʻrt baravar yuqoriligi[30].

Sotsiologik soʻrov natijalari

tahrir

Paperlab tadqiqot markazi va DEMOSCOPE jamoatchilik fikrini tezkor monitoring qilish byurosi tomonidan 2023-yil 22-sentyabrdan 4-oktyabrgacha oʻtkazilgan sotsiologik soʻrov natijalariga koʻra, respondentlarning 46,6 foizi Qozogʻistonda AES qurilishini qoʻllab-quvvatlaydi. Ulardan 30,8% qoʻllab-quvvatlaydi va 15,8% ularga nisbatan koʻproq qoʻllab-quvvatlaydi. 37,7% esa qarama-qarshi fikrni bildirishadi: 25% qurilish gʻoyasini umuman qoʻllab-quvvatlamaydi va 12,7% soʻrovnomada qatnashmaydi[31]. Shu bilan birga, AES qurilishini idrok etishga taʼsir qiluvchi asosiy omillardan biri aholining xabardorlik darajasi hisoblanadi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, qozogʻistonliklarning 36,8 foizi hukumatning atom elektr stansiyasini qurish rejalari haqida hech narsa bilmaydi va eshitmagan. Shu bilan birga, 34,1% yaxshi maʼlumotga ega va 29,1% nimanidir eshitgan, ammo tafsilotlarga ega emas[31][32][33].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „О предварительных итогах явки граждан, имеющих право голосовать на республиканском референдуме 6 октября 2024 года“.
  2. ↑ „Референдум по АЭС в Казахстане признан состоявшимся“. www.aa.com.tr. Qaraldi: 2024-yil 6-oktyabr.
  3. ↑ „Вопрос строительства АЭС в Казахстане вынесут на референдум – Токаев - Аналитический интернет-журнал Власть“ (ru). vlast.kz (2023-yil 1-sentyabr). 2023-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  4. ↑ „Предприниматели предложили построить АЭС на пенсионные деньги и попросили Токаева назначить дату референдума“. Курсив (2024-yil 2-fevral). 2024-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 4-aprel.
  5. ↑ Макаров, Август „Референдум по АЭС состоится этой осенью“ (ru). Bizmedia.kz (2024-yil 27-iyun). 2024-yil 27-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 27-iyun.
  6. ↑ „Центральная комиссия референдума РК озвучила предварительные результаты голосования на республиканском референдуме“ (ru). Центральная избирательная комиссия Казахстана (2024-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2024-yil 7-oktyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 Торебаева, Мадия „Искра разума: зачем Центральной Азии атомная энергетика“ (ru). Известия (2022-yil 21-fevral). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  8. ↑ „Тихий атом - Аналитический интернет-журнал Власть“ (ru). vlast.kz. 2023-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  9. ↑ tengrinews.kz „Токаев об АЭС: Если понадобится, проведем референдум“ (ru). Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz (2019-yil 10-iyun). 2021-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Токаев предложил вынести вопрос строительства АЭС в Казахстане на референдум“. TACC. 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  11. ↑ Казахстан, Sputnik „Казахстан определился с местом строительства АЭС: что известно о поселке Улкен“ (ru). Sputnik Казахстан (2022-yil 14-iyun). 2022-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  12. ↑ „Казахстан задумался о строительстве АЭС из-за притока майнеров криптовалюты из Китая“ (ru). Forbes.ru (2021-yil 29-dekabr). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  13. ↑ 13,0 13,1 Тамила Языкова.. „В МАГАТЭ заявили о готовности площадки Улкен для строительства АЭС“. zakon.kz (3 ноября 2023). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  14. ↑ „О проведении публичных обсуждений по вопросу строительства АЭС“ (ru). Министерство энергетики Республики Казахстан.
  15. ↑ „Где будет построена АЭС в Казахстане: фоторепортаж из села Улькен“. inform.kz (24 августа 2023). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 „Строительство АЭС в Улкене: что говорит местное население“. inform.kz (22 августа 2023). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  17. ↑ Иван Ракович. „Жители села Улькен на публичных слушаниях поддержали возведение АЭС в Казахстане“ (ru). МИР24 (22/08/2023).
  18. ↑ 18,0 18,1 „0,9 банана и никакого ТЭО: инициаторы строительства АЭС в Казахстане убеждают на бананах - EcoStan News“ (en-US) (2023-yil 13-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 13-oktyabr.
  19. ↑ „В Алматы пройдет дискуссия о референдуме по АЭС“ (ru). Masa Media. 2023-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  20. ↑ „Строительство АЭС в Казахстане: есть ли угрозы и каковы плюсы“. zakon.kz (3 августа 2023). 2023-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  21. ↑ 21,0 21,1 Эльдар Нуруллин.. „Без АЭС не обойтись? Готов ли Казахстан к масштабному строительству“. Tengrinews (08 января 2024). 2024-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 18-mart.
  22. ↑ „Повлиять на вопрос строительства АЭС можно сейчас, потом будет поздно – Антиядерная кампания Экофорума - EcoStan News“ (en-US) (2023-yil 31-may). 2023-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  23. ↑ „Qawipti Atom/Unsafe Nuclear/Опасный Атом“.
  24. ↑ grishyn „Демософобия: перехват неудобных вопросов акиму“. КМБПЧ - Казахстанское международное бюро по правам человека и соблюдению законности (2023-yil 8-sentyabr). 2023-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  25. ↑ Астахов, Илья „Общественные слушания в посёлке Улкен несостоятельны – депутат“ (ru). orda.kz (2023-yil 6-sentyabr). 2023-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  26. ↑ „Какая АЭС на Балхаше с участием Росатома, когда РФ стала непредсказуема? – ГИПЕРБОРЕЙ“ (ru-RU). 2023-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  27. ↑ „Судьбоносный вопрос строить или нет АЭС в Казахстане будут обсуждать с нарушением международных обязательств - EcoStan News“ (en-US) (2023-yil 13-avgust). Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  28. ↑ дождя, Человек „Казахстан: страсти по АЭС“ (ru-RU). ЛИВЕНЬ (2023-yil 3-sentyabr). 2023-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  29. ↑ Тлеубай, Айгерим „Слушания по строительству АЭС в Казахстане: что пошло не так“. www.forbes.kz (2023-yil 23-avgust). 2023-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-sentyabr.
  30. ↑ „Референдум по АЭС: Участие общественности“ (ru-RU). Qaraldi: 2023-yil 29-sentyabr.
  31. ↑ 31,0 31,1 „Как казахстанцы относятся к строительству АЭС в республике“. Forbes.kz (13 октября 2023). 2024-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 11-mart.
  32. ↑ „ОПРОС: Мнение казахстанцев о строительстве АЭС разделилось — Demoscope“ (ru-RU). 2023-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 13-oktyabr.
  33. ↑ „Против строительства АЭС выступают 37,7% казахстанцев – опрос Paperlab и Demoscope - Аналитический интернет-журнал Власть“ (ru). vlast.kz (2023-yil 12-oktyabr). 2023-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 13-oktyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qozogʻistonda_atom_energiyasi_boʻyicha_referendum_(2024)&oldid=5268215" dan olindi