Vikipediya

Qozoq tilining dialektlari

Qozoq tilining dialektlari (قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرى, Qazaq tiliniñ dïalektileri) qozoq tilining ayrim hududlarda tarqalgan navlaridir. Tilshunoslar orasida keng tarqalgan fikrga ko'ra, qozoq tili uchta dialektdan iborat:g'arbiy,janubiy va shimoli-sharqiy. Adabiy qozoq tili Abay Qunanbayuli va Ibray Oltinsarin oʻz asarlarini yozgan shimoliy-sharqiy sheva asosida shakllangan.

Qozoq tilida so'zlashadigan hududlar.

Tadqiqot tarixi

tahrir

Qozoq tilining hayratlanarli bir xilligi tufayli uning shevalarga boʻlinishi yoki boʻlinmasligi uzoq vaqtdan beri bahsli masala boʻlib kelgan[1].Qozoq tilida shevalarning yoʻqligi haqida V. V.Radlov, P.M.Melioranskiy, N.I.Ilminskiy, A. M. Pozdneev, S. E. Malov va boshqa tadqiqotchilar yozgan.

Qozoq tili shevalarining yoʻqligi haqidagi fikrni qozoq tilshunoslari ham qoʻllab-quvvatlaganlar,1937-1938-yillarda qozoq tilining shevalarini aniqlash boʻyicha birinchi ekspeditsiyalar tashkil etilgunga qadar hukmronlik qildi.Uzoq vaqt davomida bu ma'lumotlar qayta ishlanmay qoldi.Faqat 1946-yilda Jumat Doskaraev va Sarsen Amanjolovning qozoq dialektologiyasi haqida yozgan birinchi maqolalari paydo bo'ldi.Ulug 'Vatan urushidan keyin Sarsen Amanjolovning "Qozoq dialektologiyasi to'g'risida" mavzusida doktorlik dissertatsiyasi, 1951-yilda kichik dialektologik to'plam, 1954-yilda Jumat Doskaraevning "Qozoq tilining mintaqaviy lug'ati materiallari" asari nashr etildi. 1953-1954 "Tilshunoslik muammolari" (ruscha: «Вопросы языкознания»Amanjolov va Doskaraevlar jurnalida shevalar haqida maqolalar chop ettirdilar [2].

1952-yil mart oyida Olmaotada Nikolay Marr [3] ning "yafet nazariyasini" yo'q qilish kampaniyasi munosabati bilan tilshunoslarning muhokamasi tashkil etildi.1953-yilda Ervand Sevortyan (1901-1978) SSSR Fanlar akademiyasi turkiy tillar sektori nomidan “Lingvistika muammolari” jurnali sahifalarida Marr nazariyasini qoʻllab-quvvatlovchi qozoq tilshunoslarini qattiq tanqid qilgan.Qozoq tilidagi shevalarning mavjudligini inkor etish,dialektal hodisalarni “buzilish” deb kvalifikatsiya qilish qozoq tilshunoslarining notoʻgʻri fikrlaridan edi[3].

Jusipbek Aymautov (1889-1931) qozoq tilining “mahalliy oʻziga xosliklari” mavzusini birinchi boʻlib koʻtargan olimdir.Aymauytov 1926-yilda “Enbekshi qozoq” gazetasida chop etilgan “Til haqida” maqolasida “Har bir mamlakatda,har bir mintaqada qozoqlarning faqat oʻzlari foydalanadigan tillar bor,boshqa davlatlar esa qoʻllamaydi. bilish.Buni fan tilida mahalliy til (viloyatchilik) deyishadi”,deb yozadi u.Bundan tashqari,u Bokey Oʻrdasi qozoqlari tili tatar,arab,fors va rus tillari,Jetisu va Sirdaryo qozoqlari oʻzbek tili,Qoʻstanay aholisiga rus, noʻgʻay va boshqa tillarning taʼsiri bor, degan xulosaga keldi. Semey va Oqmo'la qozoqlari arab va rus tillarining ta'siriga ega.

Dialektlarning paydo bo'lishi

tahrir

Sarsen Amanjolov qozoq tilida shevalarning paydo boʻlishi sababini qadimda shu hududlarda yashagan qabilalar bilan bogʻlaydi.Biroq,akademik Nigʻmet Sauranboyevning fikricha, shevalar qishloq yoki qabila tilidan paydo boʻlgan,ular XV asrda qozoq tili shakllanganidan soʻng,ijtimoiy, xalq hayotidagi iqtisodiy va madaniy o'zgarishlar.

Tasniflash

tahrir
 
Gʻarbiy viloyatlar qozoqlari shakar (forscha: قند/qand qand seker yoki shakar (forscha: شکر/šakar deb atashadi.

Qozoq tili dialektlari oʻrtasida aniq chegaralar (yoki hali ham aniqlanmagan) yoʻq, faqat kichik farqlar[4][5]. Tadqiqotchilar buni ushbu tilda so'zlashuvchilarning yuqori harakatchanligi bilan izohlaydilar[6][7].Nafaqat adabiy tilning, balki soʻzlashuv tilining ham yaxlitligiga cheksiz qozoq choʻlining geografik xususiyatlari taʼsir qilgan boʻlishi mumkin [8]. Ammo Sarsen Amanjolov qozoqlar orasida erkin migratsiya degan narsa mutlaqo yoʻqligini,boshqa urugʻlarga tegishli yerlarga koʻchish qonli toʻqnashuvlarga olib kelishini ta’kidlab,xalq oʻrtasida erkin munosabatlar uchun sharoit yoʻq degan xulosaga keldi [9].

Asosiy lahjalar

Qozoq tilida uchta asosiy dialekt mavjud (bu fikrni qozoq dialektologiyasining asoschilaridan biri Sarsen Amanjolov bildirgan)—gʻarbiy,janubiy va shimoli-sharqiy shevalar [9][5][10][4].Bu lahjalar turkman shevalari kabi qabilaviy tuzilishga qarab emas,balki qoraqalpoq va qirgʻiz tillari shevalari kabi hududiy tamoyilga koʻra belgilanadi[11].Ayrim tadqiqotchilar qozoq tiliga juda yaqin boʻlgan qoraqalpoq tilini qozoq tili dialekti [12] [13][14] [15][16] (ayniqsa, uning shimoli-sharqiy shevasi[17]) deb hisoblaydilar.Baʼzan oʻzbek tilining qipchoq shevasi[18] va jamoalar tili qozoq tili shevalari qatoriga kiradi.

Jumat Doskaraev va Nigmet Sauranboev qozoq tili janubi-sharqiy va shimoli-gʻarbiy boʻlgan ikki dialektdan iborat,deb hisoblashgan.Shora Saribayev Sarsen Amanjolovning fikriga qoʻshiladi,lekin shimoliy-sharqiy lahjani ikkita kichik dialekt deb hisoblaydi:shimoliy va sharqiy.Hozirgi vaqtda qozoq tilining to'rt dialektlari mavjud degan fikr mavjud: g'arbiy, janubiy, sharqiy va markaziy-shimoliy[19].

Xitoy va moʻgʻul qozoqlarining tili

Xitoy va moʻgʻul qozoqlari tilining oʻziga xos xususiyatlari bor [13].Xitoy qozoqlarining tiliga xitoy tili (mandarin)[6] biroz taʼsir qilgan boʻlib,Xitoy va Qozogʻistonda yashovchi qozoqlar uzoq vaqt yakka holda yashaganliklari sababli baʼzi atamalarni qoʻllashda farqlar mavjud vaqt. Masalan, Qozogʻistonda keng tarqalgan “tabib ” soʻzi oʻrniga xitoylik qozoqlar “shifokor ” soʻzini ishlatadilar.1982-yilgi aholini roʻyxatga olish ma’lumotlariga koʻra,Xitoyda 830 ming qozoq shimoli-sharqiy shevada, 70 ming nafari janubiy shevada soʻzlashgan[5].

Qoraqalpog'iston qozoqlarining tili

Qozoqlar qoraqalpoqlar bilan uzoq vaqt birga yashaganliklari sababli ularning tili mahalliy qozoq tilining lugʻat,fonetika va grammatikasiga ta’sir koʻrsatgan.Oʻz navbatida qozoq tili tufayli qoraqalpoqlar tilida ham xuddi shunday oʻzgarishlar roʻy bergan [20].Qoraqalpoq adabiy tilidagi soʻzlar qozoqlar tiliga kirib kelgan va qozoq tilining mahalliy soʻzlari bilan birga qoʻllanadi.Adabiy qozoq tilining ayrim soʻzlari shu qoʻshnilik tufayli qoʻshimcha maʼnoga ega boʻlgan [20].

Qoraqalpogʻistonning Qoʻngʻirot tumanida olib borilgan tadqiqotlarga koʻra,qozoq tilini oʻrganish imkoniyati berilgan qozoqlarning tili hozirgi standart qozoq tilidan farqi yoʻq,qishloqlarda yashovchi qozoqlarning tili esa chet tillari taʼsirida qolgan.

Qoraqalpog'istondan kelgan qozoqlar



tilga kirgan soʻzlar [20] 		Adabiy qozoq tili
ko'k, chop etish, zarba narvon, qadam
karidar, muhtoj, mijoz muhtojlikda
mag'rur, surgun kayfiyatsiz
shisha stakan, shisha, krujka
dilmar so'zli
pod :
1. Qovun-tarvuz urug'lari

2. qovun-tarvuz qobig'i

1. kulba

2. qobiq

Adabiy qozoq tili

tahrir

Hozirgi qozoq adabiy tili Abay Qunanbayuli va Ibray Oltinsarin [9][6] [12] asarlarining shimoliy-sharqiy shevasiga asoslanadi.Boshqa shevalarda ch tovushi saqlanib qolgan boʻlsa-da, adabiy til ch → sh va sh → s oʻtishlari sodir boʻlgan shevaga asoslanadi.Qozoq tilidagi J tovushi har doim (rus tilidagi kabi) J afrifati bilan beriladi.Qadimgi asarlarda arabcha j-jm (jeem)-djim (rus) harfi jạmạnsẖylyq - yovuzlik bilan belgilanadi.Geografik masofa tufayli arab va fors tillarining ta'siri shimoliy-sharqiy mintaqa tilida boshqa mintaqalar dialektlariga qaraganda kamroq seziladi[4].Ba'zan adabiy tilga shimoliy-sharqiy shevada ta'rifi bo'lmagan yangi hodisalarni nomlash uchun boshqa mintaqalardan so'zlar kiritiladi [9].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ {{{title}}}. ISBN 9785458555562. 
  2. ↑ Н. Т. Сауранбаев 1955.
  3. ↑ 3,0 3,1 Об ошибках казахских языковедов 1953.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 {{{title}}} — 150-bet. ISBN 9780306480836. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Kazakh“. Ethnologue. Qaraldi: 2015-yil 2-aprel.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 {{{title}}} — 589—591-bet. ISBN 9780080877754. 
  7. ↑ {{{title}}} — 174-bet. ISBN 9780080442990. 
  8. ↑ Малов С. Е. 1941.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 С. А. Аманжолов 1959.
  10. ↑ {{{title}}} — 933-bet. ISBN 9783110134179. 
  11. ↑ {{{title}}} — 142-bet. ISBN 9783110810233. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Ferhat Karabulut 2003.
  13. ↑ 13,0 13,1 Sociolinguistics 2006.
  14. ↑ „Kazakh“. UCLA Language Materials Project. 2015-yil 9-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-aprel.
  15. ↑ W. K. Matthews 2013.
  16. ↑ {{{title}}} — 64-bet. ISBN 9780822315216. 
  17. ↑ {{{title}}}. ISBN 9780313274978. 
  18. ↑ {{{title}}}. ISBN 9781135796402. 
  19. ↑ {{{title}}}. ISBN 5-7667-2616-3. 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Асанова Ж. Е. 2011.

Adabiyotlar

tahrir
  • {{{title}}}. 
  • С. А. Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка — 2-е. — Алматы: Санат, 1997.
  • Сауранбаев Н. Т. Проблемы казахского языкознания: избранные труды — Изд-во Наука Казахской ССР, 1982. — 349 б.
  • Сарыбаев Ш. Ш. Вопросы истории и диалектологии казахского языка — Алматы, 1960.
  • Сарыбаев Ш. Ш. Диалектологический атлас казахского языка // Советская тюркология. — М - 1972 ж.. — № 3. — б. 85—92.
  • {{{title}}}. ISBN 7-105-04044-0. 
  • Ж. Болатов Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку — Алматы, 1970.
  • С. Омарбеков Сравнительный анализ ареальных черт казахских говоров в сфере консанантизма — Алматы, 1987.
  • {{{title}}}. 
  • {{{title}}}. ISBN 9965-447-89-6. 
  • Г. Калиев Казахская диалектология — Алматы: Мектеп, 1967. — 172 б.
  • {{{title}}}. ISBN 5-630-00008-Х. 
  • Н. З. Гаджиева Проблемы тюркской ареальной лингвистики: среднеазиатский ареал — М: Наука, 1975. — 302 б.
  • Ferhat Karabulut Relative clause contructions in Kazakh — University of Wisconsin—Madison, 2003. — 286 p.
  • А. Т. Кайдаров, Р. Сыздыкова, Ш. Ш. Сарыбаев Развитие казахского советского языкознания — Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1980. — 242 б.
  • Н. Т. Сауранбаев Диалекты в современном казахском языке // Вопросы языкознания. — М: Изд-во Академии наук СССР, 1955. — № 5. — б. 43—51.
  • {{{title}}}. ISBN 9783110184181. 
  • {{{title}}}. ISBN 9781107623552. 
  • {{{title}}}. ISBN 9781610690188. 
  • Об ошибках казахских языковедов // Вопросы языкознания. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — № 2. — б. 111—120.
  • Айтбаев У. А., Абдрахманов С. А. Диалектологический словарь казахского языка — Алматы: Арыс, 2008. — 800 б.
  • Малов С. Е. К истории казахского языка // Известия Академии наук Союза ССР. — 1941. — № 3.
  • Асанова Ж. Е. Лексические особенности языка казахов Каракалпакстана // Вестник Челябинского государственного университета. — 2011. — № 37. — б. 5—7.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qozoq_tilining_dialektlari&oldid=3837651" dan olindi