Radiatsion kimyo

Radiatsion kimyo — kimyoning ionlovchi nurlar taʼsirida moddada yuz beradigan kimyoviy jarayonlarni oʻrganadigan sohasi. Kimyoviy jarayonlarni ionlovchi nurlar taʼsirida yuzaga kelishi ularning moddalar molekulalarini ionlash va qoʻzgʻatishi bilan bogʻliq. Radiatsion kimyo 1865—96 yillarda paydo boʻldi. Radiatsion kimyo dagi dastlabki kuzatish ishlari nurlarning fotografiya plastinkasiga taʼsir etib qoraytirishidan boshlandi. Koʻp oʻtmay radiy nurlarining suvni kislorod va vodorodga parchalashi maʼlum boʻldi. Radiatsion kimyo rivojining keyingi bosqichi yadro reaktorlarining kashf etilishi bilan bogʻliq boʻlib, 40-yillardan kimyo fanining mustaqil sohasi sifatida shakllandi. Atom energetikasida ishlatiladigan har xil materiallarga turlicha nurlar taʼsiri oʻrganildi. Atom reaktorlarining ishlatilishi va yadro yoqilgʻisining qayta ishlanishi suvning parchalanish jarayonlarini, yuqori radioaktivlikka ega boʻlgan texnologik aralashmalardagi kimyoviy oʻzgarishlarni tushuntirib berishni talab qildi.

50-yillar oxirida radiatsion kimyoviy reaksiyalar ilmining kengayishi va yadro nurlari manbalarining kashf etilishi munosabati bilan baʼzi kimyotexnologiya jarayonlarini (kimyoviy birikmalarni parchalash, uglevodorodlarni oksidlash, organik monomerlarni polimerlash) nurlar taʼsirida amalga oshirish imkoniyati tugʻildi. Radiatsion kimyo texnologiyasi maqsadlarida gamma uskunalari va elektron tezlatkichlar ishlatiladi. Yuqori energiyali elektromagnit nurlar — rentgen nurlari, unurlar, katta energiyali korpuskulyar nurlar — tezkor elektronlar, neytronlar, protonlar, deytronlar, azarrachalar, ogʻir yadro boʻlinishi parchalari, yadro reakiiyalarida hosil boʻladigan tepki yadro (zarrachalar), tezlashtirilgan koʻp zaryadli ionlar oqimi ionlovchi nurlarga taalluqlidir. Nurlarning kimyoviy taʼsiri samaradorligi, odatda, radiatsionkimyoviy mahsul bilan aniqlanadi. Radiatsionkimyoviy mahsul miqdori G harfi bilan belgilanadi.

Radiatsionkimyoviy mahsul deb, kimyoviy sistemada 100 eV ionlovchi nurlarni yutish evaziga hosil boʻladigan zarralar (molekulalar, ionlar va erkin radikallar va h.k.)ning absolyut miqdoriga aytiladi. Oddiy reaksiyalar uchun G ning qiymati 1 dan 20 gacha boʻlsa, zanjir reaksiyalar uchun bir necha oʻn ming molekula boʻlishi mumkin. Baʼzi kimyoviy sistemalarda yuz beradigan radiatsion kimyoviy jarayonlarda kimyoviy dozimetrlar (Mas, temirsulfatli, seriysulfatli dozimetrlar)dan foydalaniladi.

Radiatsionkimyoviy sintezda kimyoviy sistemalarga nur taʼsir ettirib yangi kimyoviy moddalar olinadi. Ionlovchi nurlar zanjirli jarayonlarni initsirlashda keng qoʻllanadi. Bunga xlorlash, sulfirlash, oksidlash, sulfoxlorlash, sulfoksidlash, qoʻsh bogʻlarga birikish va boshqa zanjirli mexanizm boʻyicha boradigan boshqa radiatsionkimyoviy sintez jarayonlari kiradi. Radiatsion initsirlashning katalitik yoki fotokimyoviy initsirlashga karaganda bir qancha afzalligi bor: sistemaga initsirlovchi moddalar qoʻshish va trani koʻtarish zarurati yoʻqoladi, koʻpgina zanjirli jarayonlarning yongʻin va portlash xavfi bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha texnik talablarini amalga oshirish mumkin boʻladi. Lab. tadqiqotlari ionlovchi nurlarning bir qator elementorganik birikmalarni, Mas, fosfororganik va qalayorganik birikmalarni sintezlashda yaxshi natija berishini koʻrsatdi. Polimerlarni radiatsion modifikatsiyalash va kauchuklarni vulkanizatsiyalash jarayonlari Radiatsion kimyoning mustaqil sanoat tarmogʻi hisoblanadi. Radiatsion termik vulkanizatsiyalash shinalarning sifatini ancha yaxshilaydi. Radiatsion kimyoning keyingi rivoji bir kator fan va texnika soxalari bilan chambarchas bogʻliq. Yadro fizikasi, atom energetikasi (qarang Atom elektr stansiyasi), kosmik tadqiqotlar va boshqa shular jumlasidandir.

Adabiyot

• Pikayev A.K. Sovremennaya radiatsionnaya ximiya, t. 1—3, M., 1986.

Saidahmad Xoʻjayev.