Rus tili tarixi

Rus tili hind-yevropa tillari oilasining Sharqiy slavyan guruhiga mansub til sanaladi.Barcha hind-yevropa tillari proto-hind-yevropa tili sifatida qayta tiklangan. Yozma maʼlumotlar saqlanib qolmagan boʻlsa-da, proto-hind-yevropa xalqlarining madaniyati va dini anʼanaviy ravishda oʻzlarining qiz madaniyatlari asosida qayta tiklanishi mumkin.

Tarixi

Rus davri va feodal tuzumi parchalanishi

XIV asrda novgorodiyalik bolalar bir-birlariga qadimgi Novgorod lahjasida yozilgan qayin poʻstlogʻi harflarini yuborish uchun yetarli darajada savodli edilar.

XIV asrga qadar zamonaviy ruslarning ajdodlari boshqa Sharqiy slavyanlarning dialektlari bilan bogʻliq boʻlgan qadimgi Sharqiy slavyan tilining dialektlarida gaplashishgan. Bu ogʻzaki til va adabiy eski cherkov slavyan tili butun Kiyev Rusida foydalanilgan. Tilning eng qadimgi yozma yozuvi, Gnezdovoda topilgan amfora X asr oʻrtalariga tegishli boʻlishi mumkin. (XV asrgacha Gnezdovo mustaqil Smolensk knyazligining bir qismi edi.)

краткий	[ˈkratkʲɪj]	OCS = ESl короткий	qisqa
короткий	[kɐˈrotkʲɪj]	ESl = CS краткий	qisqa
вивліоѳика	[vɪvlʲɪofʲ'ikə]	Gr bibliothḗkē orqali OCS	kutubxona (eski shakli, arxaik soʻz)
правописание	[ˌpravəpʲɪˈsanʲɪje]	Gr orthographíā orqali OCS calque: OCS правый [ˈpravɨj]=orthós, OCS писати [pʲɪˈsatʲɪ] =gráphō	talaffuz qilish, yozish

XIII asrda moʻgʻullar Rossiyaga bostirib kirganidan keyin zabt etilgan xalqlarning xalq tili slavyancha boʻlib qoldi. Rus tilidagi turk-moʻgʻul olinma soʻzlari asosan savdo va harbiy sohaga tegishli boʻlgan.

товар	[tɐˈvar]	turk tili	savdo tovarlari
лошадь	[ˈloʂətʲ]	turk tili	ot

Rossiyada cherkov slavyan tili (qadimgi cherkov slavyan tilidan paydo boʻlgan) Pyotr I davrigacha (1682-1725) adabiy til boʻlib qoldi, oʻshanda uning qoʻllanishi bibliya va liturgik matnlarga nisbatan keskin qisqargan. Biroq, huquqiy hujjatlar va shaxsiy xatlar Pyotr I gacha boʻlgan Moskva tilida, rus tilini yanada yaqinroq aks ettiruvchi rasmiy tilda yozilgan edi. Rus tilining birinchi grammatikasini 1740-yillarda Vasiliy Adodurov tuzib chiqqan.1755-yilda Mixail Lomonosov tomonidan yanada mukammallashtirilgan. 

Moskva davri (XV-XVII asrlar)

Oltin Oʻrda xonligi barham topganidan keyin,XIV asrning oxirida Rossiyasining siyosiy markazi ham, asosiy lahjasi ham Moskvada joylashgan edi. Ilmiy konsensusga koʻra, rus va ruten tillari eng soʻnggi paytga kelib bir-biridan farq qilganligi aniqlandi. Rossiyada rasmiy til XVIII asrning oxirigacha cherkov slavyan tili boʻlib qoldi.Bu tilning sofligi oʻsha paytgacha yangi paydo boʻlgan dunyoviy adabiyot tomonidan jiddiy ravishda buzilgan edi. Lugʻat polyak tili va u orqali nemis va boshqa Gʻarbiy Yevropa tillaridan olingan.

глаз	[ɡlas]	R; relegates (faqat shoirlar tomonidan ishlatilgan) ComSl око [ˈokə] = Lat oculus = E eye	koʻz
куртка	[ˈkurtkə]	P kurtka, Lat curtus lotin tilidan	kurtka
бархат	[ˈbarxət]	G Barhat	velvet

Koʻpgina annalistik, hagiografik va sheʼriy materiallar dastlabki moskva davridan saqlanib qolgan. Shunga qaramay, falsafiy va dunyoviy adabiyotlarning katta qismi bid’atchi deb eʼlon qilinganidan keyin yoʻq qilinganligi maʼlum. 

1613-yilda Romanovlar sulolasining taxtga kelganidan keyingi materiallar toʻliqroq holda saqlanib qolgan. Zamonaviy rus adabiyoti XVII asrda, Avvakum avtobiografiyasi bilan boshlangan deb hisoblanadi.

Imperiya (XVIII-XIX asrlar)

„Fuqarolik“ yozuvida bosilgan birinchi kitob, 1708-yil

Buyuk Pyotrning siyosiy islohotlari alifbo islohoti bilan birga olib borildi va dunyoviylashtirish hamda modernizatsiya qilish darajasiga erishdi. Gʻarbiy Yevropa tillaridan maxsus lugʻat bloklari qabul qilingan. Masalan, zamonaviy dengiz lugʻatining aksariyati Gollandiyadan kelib chiqqan.Lotin, fransuz va nemis tili soʻzlari rus tiliga Maʼrifatchilik davrining intellektual toifalari uchun qabul qilindi.Cherkov slavyan tili orqali tilda mavjud boʻlgan bir nechta yunoncha soʻzlar (Vizantiya talaffuzi emas) Uygʻonish davridan keyingi Yevropani aks ettirish uchun qayta ishlangan. 1800-yilga kelib, zodagonlarning koʻpchilik qismi kundalik hayotda fransuz, kamroq nemis tilida gaplashardi.

мачта	[ˈmatɕtə]	D mast	'mastʼ
интерес	[ɪnʲtʲɪˈrʲɛs]	G Interesse/Fr intérêt	'interestʼ
библиотека	[bʲɪblʲɪɐˈtʲɛkə]	Gr bibliothḗkē via Fr. bibliothèque	kutubxona(zamonaviy shakli)

Shu bilan birga, zamonaviy adabiy tilni cherkov slavyan tili, mahalliy xalq tili va Gʻarbiy Yevropa uslubi oʻrtasida murosa sifatida shakllantirishga urinishlar boshlandi. Yozuvchilar Lomonosov, Derjavin va Karamzin bu borada ulkan saʼy-harakatlarni amalga oshirdilar.Ammo tilni yakuniy sintez qilish XIX asrning birinchi uchdan birida Pushkin va uning zamondoshlariga tegishli.

XIX asrda standart til oʻzining zamonaviy shaklini oldi; adabiyot ravnaq topdi. Ehtimol, slavyanofillik deb atalmish taʼsir tufayli, XVIII asrda moda boʻlgan boshqa tillardagi baʼzi atamalar endi qoʻllanilmaydigan bo'ldi (masalan, виктория [vʲɪˈktorʲɪjə] > победа [pɐˈbʲɛdə], 'gʻalabaʼ) va ilgarigi dialektal qatlamlar adabiyotga „xalq nutqi“ sifatida kirdi. Siyosiy, ilmiy va texnik atamalarni yig'ish davom etdi. Taxminan 1900-yilga kelib, savdo va moda nemis, fransuz va ingliz tillarini ommaviy qabul qilishning birinchi toʻlqinini boshlab berdi.

социализм	[sətsɨɐˈlʲizm]	Intl/G Sozialismus	'sotsializm'
конституция	[kənʲsʲtʲɪˈtutsɨjə]	Intl/Lat constitutio	'konstitutsiyaʼ
антимония	[ɐnʲtʲɪˈmonʲɪjə]	Gr antinomíā, metathesis	'antimoniyaʼ (ishlatilmaydigan adabiy til)
митинг	[ˈmʲitʲɪŋk]	Eng meeting	uchrashuv
прейскурант	[prʲɪjskuˈrant] (the original unpalatalized [prɨ-] talaffuzi hozir ham qattiq)	G Preiskurant/ Fr prix-courant	tovarning narxlar roʻyhati

Sovet davri va undan keyingi davr (XX asr)

XX asr boshidagi siyosiy qoʻzgʻalishlar va siyosiy mafkuraning butunlay oʻzgarishi 1918-yilgi imlo islohotidan keyin yozma rus tiliga zamonaviy qiyofa berdi. Isloh qilingan imlo, yangi siyosiy atamalar va inqilobdan oldingi yuqori sinflarga xos boʻlgan xushmuomalalik formulalaridan voz kechish emigratsion ziyolilar vakillarining rus tili tubanlashib borayotgani haqida dahshatli bayonotlarga sabab boʻldi. Ammo rejimning avtoritar tabiati, 1930-yillardan beri taʼminlangan maktab taʼlimi tizimi, shuningdek, oʻtgan davrdagi adabiyotshunoslar orasida koʻpincha ifoda etilmagan intilish 1980-yillargacha rus tilining yetarlicha statik saqlanishini taʼminladi. Til rivojlangan boʻlsa-da, u juda asta-sekin oʻzgardi. Darhaqiqat, savodxonlik deyarli universal tus olgan bir paytda, dialektal farqlanish, ayniqsa lugʻatda pasayib ketdi: maktab taʼlimi va ommaviy kommunikatsiyalar umumiy maxrajni taʼminladi.

1964-yilda taklif qilingan islohot orfografiya bilan bogʻliq edi. Oʻsha yili Rus tili institutining (SSSR Fanlar akademiyasi) Viktor Vinogradov boshchiligidagi Orfografik komissiyasi, baʼzi imlo istisnolarini olib tashlashdi.

Siyosiy sharoitlar va buyuk davlatning harbiy, ilmiy va texnologik masalalardagi (ayniqsa, kosmonavtika) yutuqlari rus tilining XX asrning oʻrtalarida dunyo miqyosidagi obroʻ-eʼtiborini taʼminladi.

большевик	[bəlʲʂɨˈvʲik]	R	'Bolshevik' (jamoaga tegishli odam)
Комсомол	[kəmsɐˈmol]	acronym: Коммунистический Союз Молодёжи [kəmʊnʲɪˈsʲtʲitɕɪskʲɪj sɐˈjuz məlɐˈdʲɵʐɨ]	Yosh kommunistlar uyushmasi
рабфак	[rɐpˈfak]	acronym: рабочий факультет [rɐˈbotɕɪj fəkʊlʲˈtʲɛt]	ishchi

1990-1991-yillardagi siyosiy inqiroz kishanlarni boʻshatdi. Taʼlim tizimidagi iqtisodiy noaniqliklar va qiyinchiliklar sharoitida til tez oʻzgardi. Asosan ingliz tilidan, baʼzan esa aynan mahalliy ekvivalentlari boʻlgan soʻzlarni saqlab qolish toʻlqini bor edi.

дистрибьютор

[dʲɪstrʲɪˈbʲjutər]

E

'distributor' (marketing sohasida)

Shu bilan birga, rus pravoslav cherkovining ommaviy ishtiroki va xalq tarixi haqidagi ommaviy munozaralar tilning eng arxaik cherkov slavyan qatlamiga turtki berdi va tilshunoslikdagi soʻzlar va tushunchalarni sohaga qayta kiritdi.

младостарчество

[mlədɐˈstartɕɪstvə]

R/CS, compound: CS младый [ˈmladɨj] = R молодой [məlɐˈdoj] 'youngʻ, R/CS старец [ˈstarʲɪts] = 'old man with spiritual wisdom'

yosh keksa kishi

Bugungi kunda rus tiliga kirib kelayotgan yangi soʻzlar va paydo boʻlayotgan yangi ifoda uslublari, tabiiyki, umumbashariy hurmat bilan qabul qilinmagan.

Cherkov slavyan olinma soʻzlari		Mahalliy rus millatiga mansub soʻzlar
не́бо /ˈnʲeba/	„osmon“	нёбо /ˈnʲoba/	„ogʻizning tepasi“
паде́ж /paˈdʲeʂ/	„holat (grammatikada)“	падёж /paˈdʲoʂ/	„murrain, epizootiya“
вселе́нная /fsʲiˈlʲennaja/	„koinot“	вселённая /fsʲiˈlʲonnaja/	„joylashgan“
соверше́нный /savʲirˈʂennij/	„mukammal“	совершённый /savʲirˈʂonnij/	„tugallangan, bajarilgan, bajarilgan, erishilgan“