Sanjar Malik

Sanjar Malik yoki Malik Sanjar — buxorolik hunarmand, 1206 — 1207-yillarda Buxoroda Gurxon Elyu Chjulxu hukmronligidagi qoʻzgʻolonga boshchilik qilgan burxoniylar oilasidan boʻlgan sadrlarga qarshi Movarounnahrdagi xalq harakatining yetakchisi.

Sanjar Malik
Tavalludi	XII asr Buxoro, Xorazmshohlar davlati
Vafoti	1207-yil (yoki 1208-yil) Amudaryo, Xorazmshohlar davlati
Kasbi	Hunarmand

Biografiyasi

Tarixiy manbalarda uning shaxsi haqida juda kam maʼlumot berilgan. Katta ehtimol bilan u XII asrda Buxoroda tugʻilgan. Qoʻzgʻolongacha (1206—1207) qoraxitoylar hukmronligi ostida yashab, qalqonchilar oilasidan boʻlgan. Asosan, u Buxoroning savdo-hunarmandchilik tabaqasining yuqori qatlami manfaatlarini himoya qilgan. Sanjar 1206-yildaBuxoroni egallab olgach, isyonkor qoʻzgʻolonchilardan „malik“ unvonini oladi va oʻziga saroy qurishni buyuradi. Xorazmshoh Alaaddin Muhammad II Buxorodagi ichki kurashdan foydalanishga qaror qiladi va 1207-yilning kuzida uni egallab oladi. Aftidan, Muhammad Buxoro qoʻlga kiritilgach, oʻz qoʻshinlariga zoʻravonlik qilmaslik haqida buyruq bergan. Sanjar Malik qoʻzgʻolonchilar yetakchisi boʻlishiga qaramay, uning jonini saqlab qolishgan, biroq keyinchalik noaniq sharoitda uni Amudaryoga choʻktirishga qaror qilishadi.

Qoʻzgʻolon

Asosiy maqola: Malik Sanjar qoʻzgʻoloni

Buxoroda XII asrning 1-yarmida burxoniylar oilasi, katta va boy ruhoniylardan tashkil topgan boʻlib, ular „Sadr-i Jahon“ (tojikcha Sadri Jaxon — „dunyo ustuni“) unvonini olganlar va katta taʼsirga ega boʻlganlar. Ularning qoʻlida katta miqdordagi yer toʻplangan edi. Hunarmandlardan, savdogarlardan va shahar atrofidagi yerlardan olinadigan soliqlar, savdo korxonalari va bozorlardan olinadigan daromadlar sadrlarga katta boylik bergan. Oila shunchalik boy ediki, sadrlardan biri Muhammad ibn Ahmad daromadi evaziga 600 tagacha faqih (ilohiyotchi va voiz)ni boqib yurgan, Makkaga haj qilganida esa yuzdan ortiq tuya olib ketgan. Oʻzining ochkoʻzligi va noloyiq xulq-atvori uchun unga „Sadr-i-Jahannam“ (tojikcha Sadri jahannam — „doʻzax ustuni“) degan laqab qoʻyishgan.

Buxoro sadrlari boyligining ham boshqa kelib chiqishi bor edi. Sadrlar qoraxitoylarga yillik oʻlpon toʻlash uchun zarur boʻlgan katta miqdordagi pul yigʻish bahonasida ishchilarni qattiq talon-taroj qilardilar. Shu bilan birga, shu tarzda yigʻilgan mablagʻlarning katta qismi sadrlarning oʻzlarida qolardi.

Bularning barchasi, albatta, keng ommaning gʻazabini qoʻzgʻatmay qoʻymasdi. 1206-yilda Buxoro aholisi Sanjar boshchiligida sadrlar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon boshladi. Uni, asosan, oʻsha davrda Muhammad ibn Ahmad boshliq burxoniylar oilasining harakatlaridan norozi boʻlgan shahar hunarmandlari va savdogarlari qoʻllab-quvvatladilar. Tarixiy manbalarda bu voqea qanday boshlangan va qanday rivojlangani haqida juda kam maʼlumot berilgan. Qoʻzgʻolonchilar gʻalabadan keyin shaharni qancha vaqt qoʻllarida ushlab turgani va uni qanday boshqargani haqida hech narsa maʼlum emas. Maʼlumki, Sanjar shaharni egallab olib, saroy yilnomachilari yozganidek, taniqli odamlarni, yaʼni aristokratlar va feodallarni juda „xoʻrlagan“. Sadrlar sharmanda holda shahardan chiqarib yuborilib, ularning mol-mulki isyonchilar ixtiyoriga topshirilgan.

Muhammad aholining bu umidlarini oʻz maqsadlarida ishlatishga qaror qildi. 1207-yilda Buxoroni bosib olib, aftidan, u oʻz qoʻshinlariga aholi, jumladan, qoʻzgʻolonchilar orasida „ortiqcha shovqin“ koʻtarmaslik uchun hech qanday zoʻravonlik qilmaslik va Sanjar Malikni oʻldirmaslik haqida buyruq bergan. Buxoro sadrlari oʻz hukmronligini tiklab, Xorazmshohlar davlatining vassaliga aylandilar, ehtimol Sanjar Malik keyinroq aynan ular sabab oʻldirilgandir.

Adabiyotlar

• Бартольд В. В.. Сочинения. Т. I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.. Москва: Издательство восточной литературы, 1963 — 763 bet.