Shirak Viloyati

Shirak (armancha: Շիրակ , Armenian pronunciation: [ʃiˈɾɑk]), Armanistonning viloyati (marz) hisoblanadi. U mamlakatning shimoli-gʻarbida joylashgan boʻlib, gʻarbda Turkiya va shimolda Gruziya bilan chegaradosh. Poytaxti va eng yirik shahri — Gyumridir. U togʻli oʻtloq va baland alp togʻlari kabi yarim choʻldir. Janubda baland dashtlar togʻli yerlarga qoʻshilib, bahorda yam-yashil, yozda qizgʻish jigarrang ranglarga ega boʻladi. Viloyatga Gyumri shahridagi Shirak xalqaro aeroporti xizmat koʻrsatib keladi.

Etimologiyasi tahrir

Shirak viloyati Qadimgi Armanistonning tarixiy Ayrarat viloyatidagi Shirak kantoni sharafiga nomlangan boʻlib, lll—VIII asrlarda Kamsarakan zodagonlar oilasi tomonidan boshqarilib kelingan.

Movses Xorenatsining soʻzlariga koʻra, Shirak nomi arman xalqining afsonaviy patriarxi va asoschisi Haykning nevarasi Shara nomidan olingan. Biroq, Shiroq mintaqaviy muzeyiga koʻra, koʻplab tarixchilar bu nom qadimgi Urartu mixxatlarida uchraydigan Eriaxi nomidan kelib chiqqan deb taxmin qilishadi, u yerda shoh Argishti I Eriaxi yeriga bostirib kirishi haqida hikoya qilgan^[1].

Geografiyasi tahrir

Shirak tekisligi

Shirak viloyati Armanistonning shimoli-gʻarbiy qismini egallaydi va 2,680 km² (1,035 mi²) hududni egallaydi (Armaniston umumiy maydonining 9 % tashkil etadi). Sharqdan Lori viloyati, janubdan Aragatsotn viloyati, gʻarbdan Turkiyaning Kars viloyati va shimoldan Gruziyaning Samtsxe-Javaxeti viloyati bilan chegaradosh hisoblanadi.

Axurian daryosi

Axurian daryosi oʻz suv ombori bilan viloyatning asosiy suv manbai hisoblanadi. Shiroqning shimoli-gʻarbidagi Arpi koʻli viloyatdagi yagona koʻldir. Hudud Arpi koʻli milliy bogʻi sifatida hukumat tomonidan himoyaga olingan.

Tarixi tahrir

Klassik antik davr va Urartu davri tahrir

Vahramaberd qalʼasi, Vlll asr. Miloddan avvalgi

Ahamoniylar va qadimgi Arman qirolligi tahrir

Miloddan avvalgi V—ll asrlardagi Orontidlar turar joyi

Miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmiga kelib, Shiroq Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirdi. Miloddan avvalgi V—ll asrlarga oid Beniamin qishlogʻi yaqinida topilgan qirollik turar-joyi qoldiqlari mintaqadagi Ahamoniylar taʼsiriga misol boʻla oladi. Miloddan avvalgi V asr boshlarida Shirak Orontidlar hukmronligi ostida Armaniston satrapiyasi tarkibiga kirdi. Miloddan avvalgi 331-yilda butun hudud Shirak kantonining bir qismi sifatida Qadimgi Armaniston qirolligining Ayrarat viloyatining tarkibiga kiritilgan.

Sasaniylar va Armaniston Bagratidlar qirolligi tahrir

Marmashen monastiri

Armaniston 1045-yilda Vizantiya imperiyasi, keyinroq 1064-yilda saljuqiy bosqinchilari qoʻliga oʻtganidan soʻng mintaqa barcha ijtimoiy, maʼrifiy va madaniy jabhalarda tanazzul davriga kirib ketganligi bayon etilgan.

Saljuqiylar davri, Zakariylar Armanistoni va turkmanlar hukmronligi tahrir

Bardzrashendagi Avliyo Pol va Pyotr cherkovi Zakariylar davrida gullab-yashnagan

Eron va Rossiya hukmronligi tahrir

1501-yilda Sharqiy Armaniston hududlarining koʻp qismi, shu jumladan Shirak ham Shoh Ismoil I boshchiligidagi Eronda paydo boʻlgan Safaviylar sulolasi tomonidan bosib olinadi^[2]. Koʻp oʻtmay, 1502-yilda Shiroq Eronning Safaviylar tomonidan tashkil etilgan yangi maʼmuriy hududi — yangi tashkil etilgan Erivan Beglarbegi tarkibiga kirdi. XVIll asrning birinchi yarmida Kumayri Afshoriylar sulolasi hukmronligi ostidagi Erivan xonligi, keyinroq Forsning Qojarlar sulolasi qoʻl ostidagi Erivan xonligi tarkibiga kiradi.

Sev Berd yoki Gyumri yaqinidagi Qora qal’a, 1828—1829-yillardagi rus-turk urushiga javoban ruslar tomonidan 1830-yillarda qurilgan.

XX asr tahrir

1988-yilgi zilzila natijasida Leninakandagi jiddiy zarar

Demografiyasi tahrir

Aholisi tahrir

1989-yilgi sovet aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Shiroq viloyati (1930—1995-yillarda Amasiya, Ani, Artik, Axuryan va Ashotsk tumanlari tarkibiga kirgan)^[3] 261 217 kishidan iborat edi. Ularning 147713 tasi yoki 56,55 %i shaharlar boʻlib, Artik (25126) va Leninakan (122587) shaharlarida, 113504 nafari yoki 43,45 %i qishloqlarda, Amasiya (6342), Ani (236,83), Ani (236733) tumanlarida tarqalgan), Axuryan (38 952) va Ashotsk (10 668) kabi hududlarda aholining qolgan qismi tashkil etgan^[4].

Azatan qishlogʻi

Etnik guruhlari va dini tahrir

Avliyo Arseniy rus cherkovi, Gyumri

Shirak viloyati aholisining aksariyati Arman Apostol cherkoviga mansub etnik armanlardir. Shirakning shimoliy va oʻrta qismlari Gyumridagi Muqaddas Xudo ona sobori episkopi deya Mikayel Ajapahyan boshchiligidagi Shirak yeparxiyasi, janubiy qismi esa Arximendrite Narek boshchiligidagi Artikdagi Avliyo Gregori sobori Avagyan yeparxiyasi yurisdiktsiyasi ostida yashashgan.

Maʼmuriy boʻlinmalari tahrir

Gyumridagi Shirak viloyati maʼmuriyati

2017-yil noyabr oyida oʻtkazilgan maʼmuriy islohotlar natijasida Shiroq hozirda 42 ta munitsipalitetga (hamaynkner) boʻlingan boʻlib, ulardan 3 tasi shahar va 39 tasi qishloqni tashkil etadi^[5]^[6]^[7]^[8].

Madaniyati tahrir

IV-V asrlarga oid Yereruk bazilikasi arman cherkovi meʼmorchiligining ilk namunalaridan biridir.

Harichavank monastiri, Vlll asr

Qal’alar va arxeologik joylari tahrir

Bronza davrining Horom qal’asi — Urartu davri,
Urartu davridagi Vahramaberd qal’asi miloddan avvalgi 730-714-yillarga oid,
XlX asr boshidagi tarixiy Kumayri tumani,
1840-yillardagi Sev Berd qal’asi.

Transporti tahrir

Havo transporti tahrir

Shirak aeroporti

Temir yoʻl tahrir

Gyumri temir yoʻl stantsiyasi

Iqtisodiyoti tahrir

Qishloq xoʻjaligi tahrir

Shiroqdagi grechka dalalari

Viloyat iqtisodiyoti asosan dehqonchilik, jumladan dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Armanistonning yillik umumiy qishloq xoʻjaligi mahsulotida uning ulushi 11,6 % ni tashkil etadi. Taxminan 80 % (2145,56 km²) viloyat umumiy maydonining 36,7 % (787)qolgan joylari esa ekin maydonlaridir km ²)ekin maydoni sifatida haydaladi^[9].

Sanoati tahrir

Gyumri pivo zavodi

Sovet davrida mintaqa Armaniston SSR tarkibidagi yirik sanoat markazi edi. Mustaqillikka erishgandan soʻng viloyatning sanoat tarmogʻi keskin pasayib ketdi. Hozirda viloyat Armanistonning yillik umumiy sanoat mahsulotining 3,5 %ini tashkil qiladi. Shirak Armanistondagi eng yirik qurilish materiallari ishlab chiqaruvchisi, asosan tufa toshlari va pomza toshlarini ishlab chiqaradi.