Vikipediya

Simbala

Simbala- trapertsiya shakldagi torli zarbli cholgʻu asbobi. Ovoz ikkita yogʻoch tayoq yoki uchida kengayuvchi pichoqli molga urish orqali chiqariladi.

Simbala

Simbala, Lvov tarixiy muzeyi ekspozitsiyasidan
Oʻxshash asboblar

santur, yansin

Sharqiy Yevropaning koʻplab xalqlari orasida, ayniqsa Moldaviya va Ruminiya leytarlari, vengerlar va hutsullar orasida tarqalgan[1]. Shuningdek, Belarus[2] va Polsha da qoʻllaniladi. Rossiyada Simbala chalish anʼanasi Rossiya-Belarus chegarasidagi Poozerye viloyatida aniqlangan: Pskov viloyatining janubida (santur qoʻshiq, skripka va yoki akkordeon bilan birga keladi)[3] va Smolensk viloyatida[4]. Umuman olganda, taqsimotning sharqiy chegarasi tarixiy Hamdoʻstlik[5] chegaralariga toʻgʻri keladi. Shuningdek, zindonlar Shveysariyaning Appenzell mintaqasi xalq musiqasida qoʻllaniladi[6].

Tarixi tahrir

 
Simbala oʻyinchilari, qadimgi Bobil

Simbalga oʻxshash asboblar birinchi marta qadimgi Mesopotamiyada: shumerlar orasida (eng qadimgi tasvir miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarning boshi) va qadimgi bobilliklar (miloddan avvalgi IX asr) va ossuriyaliklar (miloddan avvalgi VII asr). Biroq, Mesopotamiya Simbalalari uchburchak shaklida boʻlgan (shuning uchun „triganon“ deb nomlangan), torlari cholgʻuning uzunligi boʻylab emas, balki tanasi boʻylab joylashtirilgan va koʻproq arfaga oʻxshaydi. Qadimgi yunon olimi Pifagor monokordli cholgʻu asbobini ixtiro qilgan, ish printsipi zindonlar bilan bir xil lekin u faqat bitta torga ega boʻlib, musiqa chalish uchun emas, balki rejim va intervallarni aniqlash uchun xizmat qilgan. Ov kamoniga oʻxshab egilgan tayoqcha boʻlgan, uchlari orasiga oʻsimlik tolalari choʻzilgan, „musiqiy kamon“ deb ataladigan shunga oʻxshash asbob Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyo va Janubiy Amerika hindulari orasida keng tarqalgan. Braziliyada berimbau deb ataladi). Zamonaviy Simbalalar Yevropaga erta oʻrta asrlarda kirib kelgan. Biroq, kimning sharofati bilan — loʻlilar, arablar yoki salib yurishlaridan qaytgan salibchilar nomaʼlum[7].

Simbalalar feodallar orasida, ayniqsa ayollar orasida juda mashhur edi. Chex yozuvchisi Pavel Jidek oʻzining „Yigirmatta sanʼat kitobi“ ensiklopediyasida asbobni tavsiflaydi (lotincha: Liber viginti artium) 1461, uning „juda shirin uygʻunligi“ haqida gapiradi, uning yoqimli ovozini maqtaydi. Uning fikricha, asbob sud va burger musiqasi uchun ideal edi. XVI asrdan boshlab Simballar nafaqat yakkaxon, balki joʻr va ansambl cholgʻusi sifatida ham qoʻllanila boshlandi. Bu vaqtga kelib, ular, ayniqsa, Sharqiy Yevropada xalq musiqasiga kirib borganlar. Opera janrida zindonlar birinchi marta 1753-yilda ispan operasida ishlatilgan va ular primadonnaga hamroh boʻlgan.

17-asrda Germaniyada simbalalarning mahalliy xilma-xilligi — hackbrett paydo boʻldi. XVII asr oxiri — XVIII asr boshlarida nemis bastakori va raqs oʻqituvchisi Панталеон Гебенштрайт[en] oʻsha paytda virtuoz simbalist va improvizator sifatida tanilgan, tugmachalar bilan boshqariladigan Simbalalar turini ixtiro qildi va keyinchalik uning nomini oldi. — pantaleon yoki pantalon. Pantaleon pianoforte uchun prototip boʻlib xizmat qildi.

Rossiyada, Ivan Zabelinning tadqiqotlariga koʻra, Simbalalar XV asrda kirib kelgan. XVI—XVII asrlarda. qirollik saroyida Simbalalar haqida koʻplab havolalar mavjud. Shunday qilib, Mixail Fedorovich davrida ishlagan Attraksion palatasi musiqachilari orasida simbalistlar Tomilo Besov (1613—1614), Milentiy Stepanov (1626—1632) va Andrey Andreev (1631) esga olinadi. Keyinchalik, Yelizaveta Petrovna hukmronligi davrida pantaleonga qiziqish paydo boʻldi. U, ayniqsa, 1755-1757 yillarda Rossiyada uch yillik shartnoma asosida shox musiqasini yaxshilagan pantaleon virtuozi Iogann Baptist Gumpenxuber saroy musiqachisi boʻlib xizmat qilganida mashhur boʻldi. Keyinchalik unga boʻlgan qiziqish susaydi va faqat 1765-yilda, P.ning tadqiqotlariga koʻra. Stolpyanskiyning soʻzlariga koʻra, Sankt-Peterburg musiqa doʻkonlarida klavikordlardan tashqari, pantaleonlar sotila boshladi va „tik turgan shimlar“ va „ikkinchi qoʻl“ shimlar[7].

Birinchi professional kontsert Simballari 1870-yilda Pest musiqa asboblari zavodining egasi Jozsef Shunda va uning jiyani Venzel Shunda tomonidan qurilgan va 1874-yilga kelib yangi turdagi zindonlarni ommaviy ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Ushbu yangi tur oʻlimidan biroz oldin Frants Liszt tomonidan ham yaxshi baholangan. 20-asrda allaqachon Lajos Bohak va uning oʻgʻli, shuningdek, Lajos[8] zindonlarni yaxshilashgan.

Ferens Erkel „Ban Bank“ operasida Simbalani opera orkestriga yana kiritdi. Ushbu asbobdan Ferents Lexar ham foydalangan — "Loʻlilar sevgisi " operettasida (Kirish va Zorikaning ariyasi, birinchi parda), skripka yakkaxoniga Simbala hamrohlik qiladi. Simbalalar boshqa koʻplab bastakorlarning (Igor Stravinskiy, Klod Debüssi, Bela Bartok, Zoltan Kodali) asarlarida qoʻllaniladi[7].

Turlari tahrir

Simbala chalishning xalq va kontsert-akademik turlari mavjud. Birinchisining korpusining oʻlchamlari har xil boʻlishi mumkin: pastki taglik uchun 750-1150 mm, yuqori uchun 510-940 mm, yon tomonlar uchun 255-400 mm, balandligi — 33-95 mm, kengligi — 235-380 mm. Professional Simbalalar (Prima modeli) asosan quyidagi parametrlarga ega: pastki taglik — 1000 mm, yuqori — 600 mm, yon tomoni — 535 mm, balandligi — 65 mm, kengligi — 490 mm.[9] Xalq zanglari koʻpincha koʻchma boʻlib, Simbalaning yelkasiga yoki boʻyniga kiyadigan kamariga ega. Shuningdek, fiksatsiya qilish uchun folklor zanglari tizzalariga qoʻyiladi. Konsert timbalari oyoqlari va damper pedali bilan jihozlangan.

Hind santurida iplar munja oʻtidan, tayoq esa bambukdan qilingan. Yevropa simbalalari ichak, XII—XIII asrlardan esa metall torlardan foydalanadi[7]. Vengriya va ruminiyaliklar uchun tayoqchalar bolgʻacha, belarus tayoqchalari oʻroqsimon, zamshga oʻralgan ip yoki ip bilan oʻralgan. Simbala uchun Belarus tayoqlari gilosdan qilingan.

Gʻarbiy Yevropada santur yoki Hammered dulcimer deb ataladi [ manba 272 kun koʻrsatilmagan ].

 
Santrali oʻyinining yaqindan koʻrinishi, Portlend (AQSh)

Ijro texnikasi tahrir

Ovoz torlarni bolgʻa bilan urish orqali hosil boʻladi. Zarba paytida ovozni oʻchirish boʻlmasa, paydo boʻlgan ohang boshqa torlarga uzatiladi, natijada tovushlar aloqasini yaratish va ularni bitta ohangda birlashtirish imkonini beradigan doimiy shovqinli fon paydo boʻladi. Zarba ham qoʻlning, ham butun qoʻlning kuchi bilan qoʻllanilishi mumkin. U individual tovushlarni, tremolo yoki oddiy ohanglarni chiqarish uchun ishlatiladi. Toʻgʻridan-toʻgʻri teriga zarba berishdan tashqari, tayoqlarning yogʻoch qismi bilan urish ham mashq qilinadi (kamon torlarini oʻynashda shunga oʻxshash usul qoʻllaniladi). Zamonaviy musiqada, yuqoridagi usullarga qoʻshimcha ravishda, tayoqning yogʻoch tomoni bilan ovoz panelining chekkasi boʻylab zarbalar qoʻllaniladi, bu kastanetlar, pizzikato ovoziga taqlid qilish imkonini beradi (tirnoq yoki barmoq uchi bilan ipni chimchilash), garmonika, ovozsiz (bir qoʻl bilan ipni bosib, ikkinchi qoʻl bilan xuddi shunday urib quruq boʻgʻiq tovush chiqarish), glissando (barmoqlar va tayoqlar bilan sirgʻaluvchi tovush chiqarish) va vibrato (torni biroz pastga tushirish va keyin tebranish hosil qilish uchun stendning boshqa tomonidagi xuddi shu ipni bosing)[7].

Dunyo boʻylab Simbalalar tahrir

 
2006-yil 5 Grivnali tangada Ukraina zinalari

Sharqiy va Janubiy Yevropa mamlakatlarida Simbalalarning taxminan bir xil deb ataladi:

  • Belarusiya: zanglar, tsinballar, tsinballar, sambaloshki
  • Bolgariya: santur
  • Chexiya: cimbal
  • Ukraina: zindonlar
  • Vengriya: cimbalom (sandur)
  • Polsha: cymbaly, cymbalki
  • Moldova: ţâmbal, symbal
  • Ruminiya: ţâmbal (katta zanglar ţâmbal mare, kichiklari ţâmbal mikrofon deb ataladi)
  • Serbiya : santur
  • Sloveniya : Chembale
  • Slovakiya : cimbal
  • Yahudiy tili: simbal (simbl)
  • Latviya : cimbale
  • Tailand : hh (khim, khim)

Mashhur Simbalchilar tahrir

  • Toni Iordache (rumincha: Toni Iordache; 1942-1988) — ruminiyalik virtuoz simbalist
  • Sandor Yurmos (Hang veng.: Ürmös Sàndor — vengriyalik santratchi
  • Aladar kalamushlari (veng.: Rácz Aladár; 1886-1958) — Vengriya santrali solisti
  • Iosif Jinovich (belaruscha: Язэп Жыновіч; 1907-1974) — Sovet Belarusiyalik santrali.
  • Kalman Balogh (veng.: Balogh Kálmán; jins. 1959) — loʻlilardan boʻlgan venger santrali.
  • 2021-yilda ZAPAL musiqiy guruhi „ Ukrainada iqtidor bor“ shousida zang chalib, tomoshabinlar va hakamlarni hayratga soldi. Ijrochilar kajon va zindonlarda kompozitsiyalarni ijro etishadi[10].

Galereya tahrir

Eslatmalar tahrir

  1. ↑ БРЭ 2017.
  2. ↑ Музыкальная энциклопедия 1982.
  3. ↑ Traditsiya igri na skripke v yujnix rayonax Pskovskoy oblasti
  4. ↑ Novosti Istoricheskogo muzeya: popolnenie kolleksii — Novosti Istoricheskogo muzeya — Istoricheskiy muzey — Otdeli i filiali — OGBUK „Smolenskiy gosudarstvenniy muzey zapovednik“
  5. ↑ Matsievskiy I. V. Traditsionnaya muzika i istoricheskaya mnogosloynost etnicheskix kultur // Mejetnicheskie svyazi v folklore: Materiali V Mejdunarodnoy Shkoli molodix folkloristov[sayt ishlamaydi] / Sost. N. N. Glazunova. — SPb.: RIII, 2016. — 238 s. — S. 30
  6. ↑ Narodnoe texno iz Shveysarii — SWI swissinfo.ch
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 „Tsimbali — Ensiklopediya muzikalnix instrumentov Eomi.ru“. 2019-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-noyabr.
  8. ↑ Interesniy muzikalniy instrument — vengerskie simbali — Vash gid po Budapeshtu i Vengrii
  9. ↑ R. V. Podoynitsina. „O vzaimoobuslovlennosti razvitiya muzikalnogo instrumentariya i ispolnitelskogo stilya“.
  10. ↑ „Играют на цимбалах: группа из Черновцов получила безумный успех на шоу талантов - ichernivchanyn.com“ (ruscha). ichernivchanyn.com. Qaraldi: 6-dekabr 2021-yil.
Manba xatosi: <ref> tag with name "basko" defined in <references> is not used in prior text.

Foydalanilgan adabiyotlar tahrir

  • „Цимбалы“,Большая российская энциклопедия. Том 34, М., 2017 — 338 bet. 
  • „Цимбалы“,Музыкальная энциклопедия. Том 6. М.: Советская энциклопедия, 1982. 
  • „Цимбалы“,Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990 — 615 bet. 
  • Tsimbali // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
  • Фаминцын А.С. „Цимбалы“,. Гусли. Русский народный музыкальный инструмент. СПб.: тип. Акад. наук, 1890 — 121—132 bet. 
  • Прокопенко Н.А. „Цимбалы“,. Устройство, хранение и ремонт народных музыкальных инструментов. М.: Музыка, 1977 — 17—20 bet. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Simbala&oldid=4077933" dan olindi