Sipira Jirau

Sipira Jirau (XIV asr.)-Shoirni tortib olmang. Urugʻi — Kete .

U 14-asrda Toʻxtamish va Edige hukmronligi davrida yashagan. Uning nomi koʻplab qadimgi qahramonlar qoʻshiqlarida tilga olinadi. „Yer Targ‘in“da „Umrida mehnat haqida gapirgan“, „To‘qqiz xonni tuzatgan“ Sipira haqida aytiladi. „Telag‘is“ qo‘shig‘ida xalq birligi shiori sifatida, " Qubagul "da esa bir yuz sakson yoshga kirgan donishmand chol sifatida namoyon bo‘ladi.

„Edige raqsi“, „Toʻxtash afsonasi“ qoʻshiqlari bor. Aftidan, bularning barchasiga Sipira Jirau asos solgan. „Qrimning qirq qahramoni“ni kuylagan mashhur Murin jirau o‘zini Sipira jinning avlodi deb taʼkidlagan.

Bir janjal kelib qolganda, xalq doimo haqiqatni gapiradigan va uning qaroridan mamnun boʻlgan Sipira Jirauni chaqirdi. Sipira Jirau ijodi ko‘plab turkiy xalqlar adabiyotida badiiy namuna sifatida o‘rin olgan. Masalan, no‘g‘ay xalqiga Sybyra yirau, boshkurtlarga Sybry yiris, barabin tatarlariga Safardau, qrimlarga Sypara jirau nomi bilan maʼlum. Qoraqalpoqlar esa Sipirani o‘zlarining eng yirik doston shoirlar maktabining asoschisi deb bilishadi.

Sipira Jirau (tugʻilgan va vafot etgan yillari nomaʼlum) Dashti Qipchoqning mashhur qoʻshiqchilaridan biri,noʻgʻay, qoraqalpoq, boshqurt, barabi, kurd va qrim tatarlariga xos boʻlgan shaxs. Uning sheʼrlari o‘z nomi bilan bizgacha yetib kelmagan, hikoyalari „Qubigul“, „Edige bi“, „To‘xtamishxon qissasi“ afsonalari va „Er Targ‘in“, „Edige botir“ dostonlarida saqlanib qolǵa. Qozoq tadqiqotchilari Sipira Jirauni no‘g‘aylilar davriga oid ko‘plab dostonlarning yagona muallifi deb bilishádi. Qozoq afsonalari va qahramonlar qo‘shiqlarida Jirau yurt birligi uchun kurashuvchi donishmand sifatida tasvirlanadi. Ogʻzaki adabiyot anʼanasi bizning davrimizga Sipira Jirauning Oltin Oʻrda hukmdorlariga bagʻishlangan bir nechta monologlarini olib keldi, ular qiyin paytlarda undan maslahat soʻrashdi. Bu monologlarda Jirau hukmdorning o‘zini, ajdodlarini va uning atrofidagilarni tasvirlab, hozirgi holatga baho berib, kelajakni bashorat qilgan, so‘ngra o‘z maslahatlarini bergan. Maʼlumki, u xonlar bilan urushayotgan qahramonlarni murosaga keltirish, og‘ir vaziyatlarda undan yordam so‘rash uchun qo‘shiqlar kuylagan. Bu kurashlar Sipira Jirau asosan abadiy qoʻshiqchi va tinchlikparvar boʻlganligini isbotlaydi. Dostonda Yediy haqidagi tasvirlangan Sipiraning To‘xtamishxonga bag‘ishlangan sheʼri uning mehnatining mumtoz namunasidir. Bag‘ishlangan sheʼrida Sipira Jirau o‘zini tanishtirgandan so‘ng To‘xtamishning sakkiz ajdodini, jumladan Chingizxonni ham ko‘rganligini aytadi va ularning har birini shunga qarab tavsiflaydi. So‘ng Yedigening To‘xtamishdan qochib ketishi tasodifiy emasligini, Temur bilan ittifoq tuzib, yana urush boshlashi mumkinligini kuylaydi. Shu bilan birga, Jirau To‘xtamishning tushkunlikka tushgan o‘g‘li va uning asirga tushgan qizlari va xotinlari taqdirini ham go‘zal tasvirlaydi. „Er Targ‘in“ sheʼrida Sipira Jirau haqida „O‘z hayotida to‘qqiz xonni dard aytib, tuzatgan odam“ deyilsa, „Telag‘is“ sheʼrida yarashtiruvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. No‘g‘ayli ichida o‘zaro nizolarni kuchaytirmasdan, o‘zining mamlakat o‘rtasidagi obro‘-eʼtibori bilan urushayotgan tomonlarni. No‘g‘ay xalqida uchraydigan „To‘qtamisxon qissasi“ afsonasida Sipira Jirov nomidan qora so‘zlar bilan aralashtirib aytiladigan qo‘shiqlar Jirayning „Keksa bo‘ldim, qariman“ qo‘shig‘iga o‘xshab ketadi. „Qrimning qirq qahramoni“ ni kuylagan mashhur Murin Jirau oʻzini Sipira Jirauning avlodi deb bilgan. Sipira Jirau ijodi ko‘plab turkiy xalqlar adabiyotida badiiy namuna sifatida o‘rin olgan.

13—14-asrlarda Dashti Qipchoqning mashhur shoirlaridan biri—Sipira Jirau Surgantayuli yashagan. Ogʻzaki adabiyot anʼanasi Sipyra Jirauning Oltin Oʻrdaning oʻsha paytdagi hukmdorlariga bagʻishlangan bir nechta monologlarini bizning davrimizga olib keldi, ular qiyin paytlarda undan maslahat soʻrashdi.Bu monologlarda Jirau hukmdorning o‘zini, ajdodlarini va uning atrofidagilarni tasvirlab, hozirgi holatga baho berib, kelajakni bashorat qilgan, so‘ngra o‘z maslahatlarini bergan. Maʼlumki, u xonlar bilan urushayotgan qahramonlarni murosaga keltirish, og‘ir vaziyatlarda undan yordam so‘rash uchun qo‘shiqlar kuylagan.Bu kurashlar Sipira Jirau asosan abadiy qoʻshiqchi va tinchlikparvar boʻlganligini isbotlaydi. Dostonda Yediy haqidagi tasvirlangan Sipiraning To‘xtamishxonga bag‘ishlangan sheʼri uning mehnatining mumtoz namunasidir. Bag‘ishlangan sheʼrida Sipira Jirau o‘zini tanishtirgandan so‘ng To‘xtamishning sakkiz ajdodini, jumladan Chingizxonni ham ko‘rganligini aytadi va ularning har birini shunga qarab tavsiflaydi. So‘ng Yedigening To‘xtamishdan qochib ketishi tasodifiy emasligini, Temur bilan ittifoq tuzib, yana urush boshlashi mumkinligini kuylaydi. Shu bilan birga, Jirau To‘xtamishning tushkunlikka tushgan o‘g‘li va uning asirga tushgan qizlari va xotinlari taqdirini ham go‘zal tasvirlaydi. Buning oldini olish uchun Sipira Jirau To‘xtamishga Yedigega elchi jo‘natishni, u bilan sulh tuzishni, so‘ngra uni aldab o‘ldirishni maslahat beradi. Sipira vodiysining hayajonlari oʻziga xos sheʼriy taʼriflar va majoziy soʻzlarga toʻla. Jirau Eddiga boradigan yoʻlda ziyorat qilinadigan joylarni aniq tasvirlab beradi va tarixiy shaxslarga tasviriy havolalar beradi. Toʻxtamishdan oldin tilga olingan bu mehnat Sipira Jirau hayotidagi soʻnggi mehnat boʻlib, taxminan 1390-yillarda tilga olingan.

Choʻqan Ualixonov No‘g‘aylilar davrini „qozoqlarning oltin davri“ deb baho laǵan. Keksa shoirlar no‘g‘ayni tegmasdan o‘tmasdi. Imkon qadar uni maqtab, ulug‘ladi.

"Afsonada aytilishicha: dinsiz gʻayratlilar va ruhoniylar quyidagi mo''jizalarni koʻrsatdilar. Majlisga bir ko‘za asal olib kelib, unga trubka ulashadi.Idishdagi asal o‘z-o‘zidan idishga quyiladi va odamlarning oldida harakatlanadi. Xon bu qushinashlarni o‘z shayxlari deb hisoblab, yoniga o‘tirib, unga katta hurmat ko‘rsatardi. Bir kuni Oʻrdaga toʻrtta musulmon keldi.Ular xudoga sig‘inishayotganda O‘zbekxon yig‘in chaqiradi. Uning sevimli shayxlari ham u bilan birga keldilar. Odatdagidek, bolalarini tunuka qozonga olib kelib, quvurga ulab, kosalarni joylashtirdi.Biroz vaqt oʻtdi va asal asaldan ajralmadi. —Nega asal oqmayapti? — deb so‘radi O‘zbekxon. „Balki musulmonlar Oʻrdaga kelgandir.Bu ularning kelajagi“, deydi shayxlar. —Izlab, olib kel, —buyurdi xon. Tasa parda orasidan o‘tib, xon saroyi tashqarisida boshlarini egib namoz o‘qiyotgan to‘rt nafar notanish kishiga duch keladi. „Siz kimsiz?“ -so‘radi mulozimlar.Ularning talabi „Bizni xon huzuriga olib boring“. Mana. —Kimsan, nima qilyapsan? -soʻradi Xon. „Biz musulmonmiz. Allohning amri bilan biz sizlarni Islomga tanishtirish uchun keldik“, -deb javob berishdi. „Bular bezorilar, gapirmanglar, tezroq o‘ldiringlar“, deb baqirdi shayxlar. O‘zbek o‘sha yerda turib: „Seni nega o‘ldiraman?“ dedi. Men shohman. Hech biringizdan qarzim yoʻq. Agar dining toʻgʻri boʻlsa, men sen bilan boʻlaman. Agar ularning dini rost boʻlmasa, nega bugun asal oqmadi? Tezroq musobaqa uyushtir, dining to‘g‘ri bo‘lsa, unga bo‘ysunaman", dedi O‘zbekxon.U ancha uzun bir voqeani so‘zlasa, shunday bo‘ladi: ikkita tandir qazib, yoqib yubordi. Biriga musulmon kirdi, ikkinchisiga shayxlardan biri kirdi. Shayx mamlakat ko‘z o‘ngida yonib o‘ldi, musulmonlar omon qoldi. Natijada musulmon dinining ustunligiga ishonch hosil qilgan O‘zbekxon islom dinini qabul qildi. Tandirga kirgan musulmonning ismi BoboTuklas edi (oʻsha yerda, 106-bet.).

Ikkinchi muhim masala, qozoq qo‘shiq, hikoya va rivoyatlarida ko‘p uchraydigan Baba Tuklas -Baba Tukti Shashti Aziz rus ilmiy adabiyotida turlicha, qozoq tarixiy xotirasida esa boshqacha talqin qilinishiga duch keldik. Bu tarixiy shaxs haqida alohida suhbat bo‘lishi sababli, hozir bu haqda to‘xtalmaymiz. Shunday qilib,Oltin Oʻrdaning maʼnaviy vorisi Noʻgʻayli oʻz uyini qurishdan oldin bu hududda musulmon turmush tarzi qaror topdi. Biroq, u Dashti Qipchoqning boshqa musulmonlari kabi Qur’on tamoyillari asosida sof islomni emas, balki islom dini ilohiylik va shomanizm bilan aralashib ketgan.Qipchoqlar fetishizmni (toshga, hayvonga, daraxtga sigʻinishni), soʻngra topib, nihoyat ajdodlar ruhini hamma narsadan ustun qoʻygan xalqdir. Qipchoqning diniy eʼtiqodini xalq ongidan ilohiy, chiroq oqimlari va nihoyat islom dini olib tashlab boʻlmadi. Muhammad (s.h.s.): „Menga sajda qilgan xalq g‘amgin“ va u o‘z ummatini ruh egasiga emas, faqat Xudoga sig‘inishga qattiq targ‘ib qilgan, ammo Deshti Qipchoqda bu talab bajarilmagan.

Noʻgʻillar, asosan, qipchoq xalqi boʻlgan, shuning uchun ham ular moʻgʻullardan oldingi qipchoqlar bilan maʼnaviy bogʻliqligi aniq. Biz qipchoqlarning yozma merosi „Kodikus Kumanikus“ni ko‘zdan kechirgan bo‘lsak-da, uni zo‘rg‘a anglab, uning chuqurligiga bordik. Bu merosni uzoq yillardan buyon tarjima qilib kelayotgan rus olimlari ham, o‘zimizning olimlar ham Vatikanda saqlanayotgan „Kodikus Kumanikus“ nashri oxirida ikkita musiqiy asarning notalari borligini bilishmagan. Ishtvan Qo‘ng‘ir bu haqiqatni qozoqlarga yetkazdi. Millatning bayrami kelganda qanoti qolmagan, izlanuvchan olimimiz A.Seidimbekov ana shu eslatmani olib, Yevropa unutib qo‘ygan tubjoy nota alifbosini kimgadir o‘rgatganini, eshitib hayron qolganini aytadi. Qisqa va kichik maʼlumotlarda katta maʼno bor: noʻgʻayli-qipchoq madaniyatining ham merosxoʻri, ham ilgʻor rivojlantiruvchisi. „Oqsoq qulan“ qo‘shig‘ining „Yapir-ay“ va „Qarag‘im-ay“ qo‘shiqlari o‘tgan davrning No‘g‘aylilar davriga oid „Yapir-ay“ va „Qarag‘im-ay“ qo‘shiqlarida takrorlanishi bejiz emas.