Vikipediya

Sohalararo feminizm

Sohalararo feminizm – feminizmning bir tarmogʻi hisoblanib, feministik harakatlarni turli siyosiy va ijtimoiy sohalarda qaror topishi haqidagi nazariya hisoblanadi. Sohalararo feminizmning bir qancha afzal va kamchilik jihatlari mavjud[1]. Sohalararo feminizmning kamchiliklariga jinsi, irqi, ijtimoiy kelib chiqishi, dini hamda tashqi koʻrinishi toifalarga qarab, ijtimoiy tabaqani hosil qilishi kiradi[2].

Sohalararo feminizm har bir omilni alohida koʻrib chiqishdan koʻra, ijtimoiy individga taʼsir etuvchi omillar toʻplamini birgalikda koʻrib chiqadi.

Sohalararo feminizm oʻzining birinchi va ikkinchi toʻlqinlarining koʻlamini kengaytiradi. Bu asosan oq tanlilar, oʻrta sinf va cisgender ayollarning tajribalariga qaratilgan boʻlib[3], qora tanli ayollar, kambagʻal ayollar, immigrant ayollar va boshqa guruhlarning turli tajribalarini oʻz ichiga oladi. Sohalararo feminizm ayollarning turli tajribalari va oʻziga xosliklarini tan olish orqali oʻzini oq feminizmdan ajratishga qaratilgan[4].

„Sohalararo feminizm“ atamasi 1989-yilda Kimberlé Crenshaw tomonidan kiritilgan. Sohalararo feminizmda harakat ishtirokchilari ijtimoiy va siyosiy tenglikni targʻib qilish bilan shugʻullanishadi. Bunda oq tanli harakat ishtirokchilari faqatgina oq tanli ayollar huquqlarini himoya qilishsa, qora tanli ayollar ham faqatgina qora tanli ayollar huquqlarini himoya qilishadi. Ushbu soha tanqidchilari, harakat ishtirokchilarini faqat oʻz irqlarini huquqlarini himoya qilishlarini tanqid qilib, asossiz soha deya taʼkidlab kelishadi[5].

Tanqid – shaxslarni muayyan demografik omillarda kamayish tendensiyasi[6] va boshqa feministik nazariyalarga qarshi mafkuraviy vosita sifatida foydalanish kabi holatlarni oʻz ichiga oladi[7]. Tanqidchilar cheklovni noaniq yoki aniq maqsadlari yoʻq deb taʼriflaydilar. U nuqtai nazar nazariyasiga asoslanganligi sababli, tanqidchilarning taʼkidlashicha, subyektiv tajribalarga eʼtibor qarama-qarshiliklarga va zulmning umumiy sabablarini aniqlay olmaslikka olib kelishi mumkin. 2019-yil dekabrigacha chop etilgan ilmiy maqolalar tahlili shuni koʻrsatdiki, sohalararo kesishuvlar bilan bogʻliq boʻlgan tadqiqot savollarini oʻrganish uchun keng qoʻllaniladigan miqdoriy usullar mavjud emas. Shuningdek, ularda kelajakdagi tadqiqotlar uchun eng yaxshi tahliliy tajribalar boʻyicha tavsiyalar ham berilgan[8]. 2020-yil may oyigacha chop etilgan akademik maqolalar tahliliga koʻra, nazariyani miqdoriy metodologiyaga ulashda kesishish koʻpincha notoʻgʻri tahlil qilinadi[9].

Tarixi

tahrir

Sohalararo feminizm kesishmasi tushunchasi huquqiy tadqiqotlar sohasiga qora tanli feminist olim Kimberlé Crenshaw[10] tomonidan 1989 va 1991-yillarda chop etilgan bir juft inshosida[11][12] mazkur atamani qoʻllaganidan soʻng kiritilgan[13].

Sohalararo kesishmalar tanqidiy irqiy tadqiqotlarda paydo boʻlgan hamda irq, jins va zulm qilish uchun birgalikda ishlaydigan boshqa tizimlar oʻrtasidagi koʻp qirrali aloqani koʻrsatib bergan, shu bilan birga boshqa sohalarda ham imtiyozlar bergan. Kesishuv nisbiy boʻlib, u irq, jins va boshqa komponentlar odamlarning tajribalarini shakllantirish uchun qanday „kesishayotganini“ koʻrsatadi. Crenshaw irq, sinf, jins va boshqa tizimlar imtiyozlari uchun joy ochish orqali koʻpchilikning tajribasini shakllantirishda qanday birlashayotganini[14] hamda ish joyida va jamiyatda ozchilikka nisbatan qoʻllanilayotgan zoʻravonlikning tarkibiy, siyosiy va vakillik jihatlarini yaratuvchi kesishgan tizimlar tufayli yuzaga kelgan kamchiliklarni koʻrsatish maqsadida kesishmalardan foydalangan[14]. Crenshaw siyosatchilar va akademiklar orasida gender, irq va boshqa hokimiyat shakllaridan foydalanish kesishishda katta rol oʻynash dinamikasini tushuntirib bergan[15].

  Tashqi videofayllar
Jahon ayollari festivali 2016
  Kimberlé Crenshaw – Intersectionality orqali YouTubeda[16]

Sohalararo feminizm haqida ommaviy axborot vositalarida 1960—1970-yillardan boshlangan. Oʻrta sinf hisoblangan, oq tanli ayollar boshidan oʻtkazgan zulmlari qora tanli ayollarniki kabi emasligi, bir inson boʻlsa-da ikki irq ayollarining taqdiri har xilligi haqida namoyishlar oʻtkazishgan[17]. Sohalararo feminizm sohasidagi yetakchi nazariyotchi Leslie McCallning taʼkidlashicha, sohalararo feminizm nazariyasi sotsiologiya uchun muhim ahamiyatga ega, chunki uning rivojlanishidan oldin kamsitishning koʻplab shakllarini boshdan kechirayotgan odamlar tajribasiga qaratilgan tadqiqotlar kam edi[18]. 1963-yil Amerika Qoʻshma Shtatlarida oq tanli ayollar va oq tanli erkaklar uchun teng ish haqi toʻlash toʻgʻrisidagi qonun qora tanli ayollarni feminizm harakatlaridan uzoqlashtirdi. Shunday boʻlsa-da sohalararo feminizm barcha qatlam ayollar huquqlarini talab qiladi. Gender tadiqiqodchi Xoskin ayollarni kamsitish va zulm qilish – „femfobiya“ni fanga kiritgan. 1990-yillarda sotsiolog Patricia Hill Collins birinchi marotaba „Sohalararo feminizm“ atamasini qoʻllagan.

Sohalarar feminizmning shakllari

tahrir

Kimberlé Crenshowning fikricha sohalararo feminizmning 3 ta turi mavjud:strukturaviy, siyosiy va vakillik[19]. Strukturaviy feminizm turli tuzilmalardagi feminizmni tahlil etish, irqchilikka qarshi kurashda ayollarni bir-biri bilan muloqot qilishga koʻmaklashish. Siyosiy feminizm esa, irqchilik sabab 2 katta guruhga boʻlingan oq tanli va qora tanli ayollar guruhini birlashtirishni maqsad qilgan feminizm shakli hisoblanadi[20][21]. Vakillik feminizm guruhlari esa, irqchiliknni bevosita qoʻllab-quvvatlaydigan, ommaviy axborot vositalari hamda internet orqali feminizmga oid malʼumotlarni koʻpyatiruvchi guruh hisoblanadi.

Tanqid

tahrir

Lisa Downingning taʼkidlashicha, kesishish guruhning oʻziga xosligiga juda koʻp eʼtibor beradi, bu esa odamlarning nafaqat sinf aʼzolari, balki individual ekanligiga eʼtibor bermaslikka olib kelishi mumkin. Bunga eʼtibor bermaslik, kesishuvni soddalashtirilgan tahlilga va insonning qadriyatlari va munosabatlari qanday aniqlanishi haqida notoʻgʻri taxminlarni keltirib chiqaradi[22].

Rekia Jibrin va Sara Salemning taʼkidlashicha, sohalararo feminizm nazariyasining yaratilishi ushbu sohaga qarshi yoʻllarni ochib berdi[23]. Harakat ishtirokchilari tashkilotlardan katta narsa talab qilib, natijasi boʻlmaganligini taʼkidlab oʻtishgan[24].

Baʼzi konservatorlar va moʻtadil fiklovchilarning soʻzlariga koʻra, kesishish qora tanli odamlarga va umuman qora tanli ayollarga oʻzlarini qurbon qilishga va maxsus davolash maqsadlarida topshirishlariga imkon beradi. Buning oʻrniga, ular kesishish tushunchasini boshqalarga qaraganda kimga yaxshiroq munosabatda boʻlishini aniqlaydigan zulm ierarxiyasi sifatida tasniflaydilar. Amerikalik konservativ sharhlovchi Ben Shapiro 2019-yilda shunday dedi: „Men sohalararo feminizmni, hech boʻlmaganda, kollejlar kampuslarida va koʻplab siyosiy tomonlarda namoyon boʻlishini koʻrganimdek, maʼlum bir guruhga aʼzolik tufayli jabrlanuvchilar sinfining aʼzolari va turli guruhlarning kesishmasida ierarxiyaga koʻtarilish yotadi, shu sabab uni odamlar hisobga olinadigan qurbonlik ierarxiyasi sifatida ham taʼriflagan boʻlardim.“[25]

Antisemitizm

tahrir

Garchi sohalararo feminizm antisemitizmga toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliq boʻlmasa-da, tanqidchilar sohalararo feminzmni antisemitizmning baʼzi shakllari bilan bogʻlashgan[26]. Tanqidchilarning fikricha, sohalararo feminizm nazariyasi antisemitizmni oqlash uchun ham ishlatilishini aytishgan.

Fransiyadagi qarama-qarshiliklaar

tahrir

Fransiyada sohalararo feminizm Amerika Qoʻshma Shtatlaridan kirib kelgan yot gʻoya sifatida taʼkidlanadi. Fransiya taʼlim vaziri Jan-Mishel Blankerning aytishicha, sohalararo feminizm Fransiya Respublikasi qadriyatlariga ziddir[27][28].

Asosiy tushunchalar

tahrir

Bir-biriga bogʻlangan zulm matritsasi

tahrir

Kollinz hukmronlik matritsasi sifatida ijtimoiy tengsizlikning turli kesishmalariga ishora qiladi. Bular „zulm va imtiyoz vektorlari“ sifatida ham tanilgan[29]. Bu atamalar odamlar oʻrtasidagi farqlar (jinsiy orientatsiya, sinf, irq, yosh va boshqalar) ayollarga nisbatan zulmkor choralar sifatida xizmat qilishini va jamiyatda ayol sifatida yashash tajribasini oʻzgartirishni anglatadi. Collins, Audre Lorde (Sister Outsider filmida) va qoʻngʻiroq ilgaklari bu zulmga taʼsir qilish va bu farqlarni yanada kuchaytirish sifatida yoki/yoki fikrlashga ishora qiladi. Xususan, Kollinz buni dixotom oppozitsion farq konstruktsiyasi deb ataydi. Ushbu konstruktsiya oʻxshashliklarga emas, balki farqlarga eʼtibor qaratish bilan tavsiflanadi[30]. Liza A. Floresning taʼkidlashicha, odamlar chegaralarda yashaganda, ular „har ikki dunyoda ham oyoqlari borligini topadilar“[31]. Natijada „na bir oʻziga xoslik, na boshqasi emaslik hissi“ paydo boʻladi[32].

Potentsial epistemology va ichkaridagi autsayder

tahrir

Both Collins va Dorothy Smith ham nuqtai nazar nazariyasining sotsiologik taʼrifini berishda muhim rol oʻynagan. Nuqtai nazar – bu shaxsning dunyoqarashi. Ushbu yondashuvning nazariy asosi ijtimoiy bilimlarni shaxsning oʻziga xos geografik joylashuvi doirasida joylashgan deb qaraydi. Oʻz navbatida, bilim alohida va sub’ektiv boʻladi; u ishlab chiqarilgan ijtimoiy sharoitga qarab oʻzgaradi[33].

Autsayder tushunchasi oʻz-oʻzini, oilani va jamiyatni qamrab oladigan nuqtai nazarni anglatadi[31]. Bu umumiy madaniy dunyodan (yaʼni, oila) zamonaviy jamiyatga oʻtishda odamlar duch keladigan oʻziga xos tajribalar bilan bogʻliq[29]. Shu sababli, ayol, ayniqsa qora tanli ayol, maʼlum bir sohada taʼsirchan boʻlishi mumkin boʻlsa ham, u oʻzini tegishli emasdek his qilishi mumkin. Uning shaxsiyati, xulq-atvori va madaniy borligi uning shaxs sifatidagi qadriyatiga soya soladi; Shunday qilib, u ichkaridagi begonaga aylanadi[31].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Runyan, Anne Sisson (November–December 2018). „What Is Intersectionality and Why Is It Important?“. Academe. 104-jild, № 6. American Association of University Professors. ISSN 2162-5247.
  2. ↑ Tucker, Abigail (November 2012). „How Much is Being Attractive Worth?“. Smithsonian. ISSN 0037-7333. Qaraldi: 22 June 2020.
  3. ↑ bell hooks. Ain't I a woman: Black women and feminism, 2nd, New York: Routledge, 2015. ISBN 978-1-138-82148-4. OCLC 886381091. 
  4. ↑ „What Does Intersectional Feminism Actually Mean?“. International Women's Development Agency (2018-yil 11-may). 2019-yil 23-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ Zinn, Maxine Baca; Dill, Bonnie Thornton (1996). "Theorizing Difference from Multiracial Feminism". Feminist Studies 22 (2): 321–331. doi:10.2307/3178416. ProQuest 233181156 Andoza:Gale. https://philarchive.org/rec/ZINTDF. 
  6. ↑ Downing, Lisa (November 2018). "The body politic: Gender, the right wing and 'identity category violations'". French Cultural Studies 29 (4): 367–377. doi:10.1177/0957155818791075. http://pure-oai.bham.ac.uk/ws/files/53670526/Downing_August_Pre_Pub_Body_politic_article.pdf. 
  7. ↑ Tomlinson, Barbara (Summer 2013). "To Tell the Truth and Not Get Trapped: Desire, Distance, and Intersectionality at the Scene of Argument". Signs: Journal of Women in Culture and Society 38 (4): 993–1017. doi:10.1086/669571. 
  8. ↑ Guan, Alice; Thomas, Marilyn; Vittinghoff, Eric; Bowleg, Lisa; Mangurian, Christina; Wesson, Paul (December 2021). "An investigation of quantitative methods for assessing intersectionality in health research: A systematic review". SSM - Population Health 16: 100977. doi:10.1016/j.ssmph.2021.100977. PMID 34869821. PMC 8626832. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8626832. 
  9. ↑ Bauer, Greta R.; Churchill, Siobhan M.; Mahendran, Mayuri; Walwyn, Chantel; Lizotte, Daniel; Villa-Rueda, Alma Angelica (June 2021). "Intersectionality in quantitative research: A systematic review of its emergence and applications of theory and methods" (en). SSM - Population Health 14: 100798. doi:10.1016/j.ssmph.2021.100798. PMID 33997247. PMC 8095182. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8095182. 
  10. ↑ Duran, Antonio „Intersectionality“, . Encyclopedia of Critical Whiteness Studies in Education Casey: . Brill, 2020 — 310–320-bet. DOI:10.1163/9789004444836_041. ISBN 978-90-04-44483-6. 
  11. ↑ Crenshaw. „Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color“ (1994). 2023-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-dekabr.
  12. ↑ Crenshaw. „Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics“ (1989). 2024-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 9-yanvar.
  13. ↑ Cooper, Brittney „Intersectionality“, . The Oxford Handbook of Feminist Theory Disch: . Oxford University Press, 2016 — 385–406-bet. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199328581.013.20. ISBN 978-0-19-932858-1. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Crenshaw, Kimberle (July 1991). "Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against Women of Color". Stanford Law Review 43 (6): 1241–1299. doi:10.2307/1229039. 
    Reprinted in: Critical Race Theory: The Key Writings that Formed the Movement. New York: The New Press, 1995 — 357–384-bet. ISBN 978-1-56584-271-7. 
  15. ↑ Cho, Sumi; Crenshaw, Kimberlé Williams; McCall, Leslie (June 2013). "Toward a Field of Intersectionality Studies: Theory, Applications, and Praxis". Signs: Journal of Women in Culture and Society 38 (4): 785–810. doi:10.1086/669608. https://via.library.depaul.edu/lawfacpubs/705. 
  16. ↑ Crenshaw, Kimberlé. Kimberlé Crenshaw – On Intersectionality – keynote – WOW 2016 [Video]. Southbank Centre via YouTube.
  17. ↑ Crenshaw, Kimberlé (October 2016). "The urgency of intersectionality". TEDWomen 2016. https://www.ted.com/talks/kimberle_crenshaw_the_urgency_of_intersectionality/transcript. 
  18. ↑ Downing, Lisa (November 2018). "The body politic: Gender, the right wing and 'identity category violations'". French Cultural Studies 29 (4): 367–377. doi:10.1177/0957155818791075. http://pure-oai.bham.ac.uk/ws/files/53670526/Downing_August_Pre_Pub_Body_politic_article.pdf. 
  19. ↑ Guan, Alice; Thomas, Marilyn; Vittinghoff, Eric; Bowleg, Lisa; Mangurian, Christina; Wesson, Paul (December 2021). "An investigation of quantitative methods for assessing intersectionality in health research: A systematic review". SSM - Population Health 16: 100977. doi:10.1016/j.ssmph.2021.100977. PMID 34869821. PMC 8626832. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8626832. 
  20. ↑ Duran, Antonio; Jones, Susan R. „Intersectionality“, . Encyclopedia of Critical Whiteness Studies in Education. Brill, 2020 — 310–320-bet. DOI:10.1163/9789004444836_041. ISBN 978-90-04-44483-6. 
  21. ↑ Crenshaw, Kimberle „Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence Against Women of Color“ (1994). 2023-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-dekabr.
  22. ↑ Downing, Lisa (November 2018). "The body politic: Gender, the right wing and 'identity category violations'". French Cultural Studies 29 (4): 367–377. doi:10.1177/0957155818791075. http://pure-oai.bham.ac.uk/ws/files/53670526/Downing_August_Pre_Pub_Body_politic_article.pdf. 
  23. ↑ Viruell-Fuentes, Edna A.; Miranda, Patricia Y.; Abdulrahim, Sawsan (December 2012). "More than culture: Structural racism, intersectionality theory, and immigrant health". Social Science & Medicine 75 (12): 2099–2106. doi:10.1016/j.socscimed.2011.12.037. PMID 22386617. 
  24. ↑ Ryssdal, Kai; Hollenhorst, Maria „How's the economy? vs. how's the economy for each of us?“. Marketplace (2020-yil 8-iyun).
  25. ↑ Coaston, Jane. „The intersectionality wars“. Vox (2019-yil 28-may).
  26. ↑ Reed, Jr., Adolf (2020). "Socialism and the Argument against Race Reductionism". New Labor Forum 29 (2): 36–43. doi:10.1177/1095796020913869. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1095796020913869?journalCode=nlfa. 
  27. ↑ Yuval-Davis, Nira (2015). "Situated Intersectionality and Social Inequality". Raisons Politiques 58 (2): 91–100. doi:10.3917/rai.058.0091. 
  28. ↑ Reilly, Niamh; Bjørnholt, Margunn; Tastsoglou, Evangelia „Vulnerability, Precarity and Intersectionality: A Critical Review of Three Key Concepts for Understanding Gender-Based Violence in Migration Contexts“, . Gender-Based Violence in Migration, 2022 — 29–56-bet. DOI:10.1007/978-3-031-07929-0_2. ISBN 978-3-031-07929-0. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Ritzer, George; Stepinisky, Jeffrey. Contemporary sociological theory and its classical roots: the basics, 4th, New York: McGraw-Hill, 2013 — 204–207-bet. ISBN 978-0-07-802678-2. 
  30. ↑ Dudley, Rachel A. (2006). "Confronting the concept of intersectionality: the legacy of Audre Lorde and contemporary feminist organizations". McNair Scholars Journal 10 (1): 5. https://scholarworks.gvsu.edu/mcnair/vol10/iss1/5/. 
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Collins, Patricia Hill (October 1986). "Learning from the Outsider Within: The Sociological Significance of Black Feminist Thought". Social Problems 33 (6): S14–S32. doi:10.2307/800672. 
  32. ↑ Flores, Lisa A. (May 1996). "Creating discursive space through a rhetoric of difference: Chicana feminists craft a homeland". Quarterly Journal of Speech 82 (2): 142–156. doi:10.1080/00335639609384147. https://archive.org/details/sim_quarterly-journal-of-speech_1996-05_82_2/page/142. 
  33. ↑ Mann, Susan A.; Kelley, Lori R. (August 1997). "Standing at the crossroads of modernist thought: Collins, Smith, and the new feminist epistemologies". Gender & Society 11 (4): 391–408. doi:10.1177/089124397011004002.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sohalararo_feminizm&oldid=5299458" dan olindi