Soliha Sulton (Mahmud I ning onasi)
Soliha Sulton ( usmonli turkcha: صالحه سلطان ; " sodiq "; 1680 - 1739-yil 21-sentyabr) Usmonli imperiyasi sultoni Mustafo II va Valide Sultonning o'g'li Sulton Mahmud I ning serb turmush o'rtog'i edi.
| Soliha Sulton | |
|---|---|
| Usmonli imperiyasida Volida Sulton | |
 | |
| Tugʻilishi |
Yelizaveta 1680 Serbiya |
| Vafoti | Tırnakçı saroyi, Istanbul, Usmonli imperiyasi |
| Turmush oʻrtogʻi | Mustafo II |
| Uy | Usmonli sulolasi(nikoh bo'yicha) |
| Dini | Sunni Islom, ilgarigi Sharqiy Pravoslav |
Yoshlik tahrir
Soliha Sulton 1680-yilda Serbiyada tug'ilgan. Uning asl ismi Elizaveta edi. U tatarlarning yurishlaridan birida asirga olingan va qullikka sotilgan. U Sulton Mustafoning kanizagi boʻlib, 1696-yil 2-avgustda Edirne saroyida yolgʻiz farzandi Shehzoda Mahmudni (keyinchalik Mahmud I ) dunyoga keltirdi[1][2][3]
Bevalik tahrir
1703-yilda Edirna voqeasi va Sulton Mustafo taxtdan ag'darilganidan so'ng, u Istanbuldagi Eski Saroyga ko'chirildi[2][3] u yerdan imperator saroyi a'zolari va shahar elitasi bilan muzokaralar olib bordi va ittifoqlarini mustahkamladi[1]. Boshqa tomondan, uning o'g'li Shaxzoda Mahmud butun saroy ahli bilan birga Istanbuldagi Topkapi saroyiga ko'chirildi[1].
Mahmudning eng ishonchli va nufuzli suyanchig'i Soliha edi, u oʻzining siyosiy tajribasi va yillar davomida tuzgan ittifoqlar tarmogʻi tufayli oʻgʻlining mavqeini taʼminlashga qodir edi. U va uning o'g'li 1717-yildan beri haramga rahbarlik qilgan bosh qora amaldor Xoji Beshir og'a bilan yaqin hamkorlik qilgan va shuning uchun siyosatda va Usmonlilar sulolasining omon qolishida katta mahoratga ega edi[1].
Valide Sulton sifatida tahrir
Mahmudning taxtga kirishi tahrir
1730-yilda uning amakisi Sulton Ahmad III ning taxtdan ketishiga olib kelgan Patron qoʻzgʻolonidan keyin uning oʻttiz toʻrt yoshli oʻgʻli Mahmud I taxtiga oʻtirdi[3]. Yangi sultonning onasi sifatida Soliha yarashtiruvchi rol o'ynash va o'g'lining erta hukmronligini vaqt o'tishi bilan va uning qo'shilishidan oldin tuzgan ittifoqlari orqali mustahkamlash uchun eng yaxshi pozitsiyaga ega edi[1]. U 1715-yilda qaynonasi va salafi Gulnush Sulton vafotidan keyin qolgan bo'shliqni to'ldirdi va kuchga aylandi. Ellik yoshida Valide Sulton bo‘lsa-da, Soliha o‘z go‘zalligini saqlab, o‘g‘li Mahmudning turmush o‘rtoqlaridan ham go‘zalroq edi. Soliha saroy ishlarida ta'sirchan bo'lgan va lolalar davri deb atalgan davrda san'at homiysi bo'lgan.
Qo'zg'olonchi Patrona Xalil o‘sha paytda bosqinchilik qilayotgan bo‘lsa-da, Soliha bilan ham, Beshir og‘a bilan ham suhbatlashishni zarur deb hisobladi. Soliha Topkapi saroyidagi volida sulton xonasiga ko'chib o'tganidan ko'p o'tmay, venetsiyalik Anjelo Emo unga yigirma to'rtta libos, go'zallik buyumlari, ko'zgular va boshqa ayollik kiyimlarini yubordi.
Siyosiy ta'sir tahrir
Mahmud hukmronligining dastlabki yillarida u Nevshehirli Damat Ibrohim Poshoni uzoq vaqt davomida lavozimida qoldirishda xato qildim deb o'ylagan Sulton Ahmadning maslahati bilan sadrlarni tez-tez almashtirib turdi. Ushbu yangi siyosatning natijasi zarur va shubhasiz maqsadli edi, bu lavozimda biror kuchli shaxsning ko'p qolishi yaxshi emasdi.
Bu davrda Soliha Sultonning haddan tashqari ta'siri haqida shikoyatlar bo'lib, 1731-yilda sadr vazir Kabakulak Ibrohim posho o'z mavqeini ta'minlash uchun Soliha va Beshir og'aga katta miqdorda pul to'lashi kerakligi aytildi.
Arxitektura homiysi tahrir
Soliha oʻgʻlining saltanatini mustahkamlashga hissa qoʻshish va butun Usmonlilar sulolasining qonuniyligini taʼminlash uchun bir qator xayriya ishlarini amalga oshirdi. Uning suv inshootlariga homiyligi qaynonasi Gulnush Sultonning me'moriy homiyligi bilan uyg'un bo'lib, Taksim suv tarmog'ini ta'mirlash va ishga tushirishni, Kocamustafapashadagi Sitti Xotun masjidi qarshisidagi va Defterdar yaqinidagi favvoralarni vaqf qilishdan iborat edi.
U Konstantinopol bo'ylab qirqdan ortiq yangi favvoralar qurilishiga homiylik qildi, jumladan, Üsküdardagi Yeni Valide masjidining bir tomonida va Silivrikapida yana bir boshqasi. U foydalanishga topshirgan eng chiroyli favvora 1732-yilda Konstantinopoldagi suv arxitekturasining durdonalaridan biri hisoblangan Azapkapi Soliha Sulton favvorasidir. Bu favvoraga bir latifa bog'lanadi: " Mustafo II ning onasi Gulnush Sulton bir kuni Azapkapida suv kutayotgan bir qizni ko'rib qoladi. O‘sha qiz Soliha edi, avval haramga olib kirilib, so‘ng sultonga o‘z umr yo‘ldoshi qilib berilgan. Valide Sulton bo'lgandan so'ng, u o'zi o'sgan mahallada toza suv va favvora bo'lishini ta'minlashga qasam ichdi. "
Uning homiyligi, shuningdek, 1734 - 1735-yillarda Galata masjidini ta'mirlash va masjid xizmatchilarining maoshlariga qo'shimcha qilish va Mavlid (Payg'ambarning tavalludlari) va uning qismlarini o'qishni ta'minlash uchun taqvo jamg'armasi tashkil etishga qaratilgan.
Uning me'moriy homiyligi poytaxtdan tashqarida ham tarqalib, Chengelkoydagi Xoji O'mer masjidini ta'mirlangan va g'ishtdan yasalgan minora va minbar bilan jihozlangan jamoat masjidiga aylantirishni qamrab oldi. Shu bilan birga, Uskudardagi Alaca Minare masjidini rekonstruksiya qildi va Yerevan qal'asidagi jamoat masjidini qayta tikladi[1].
O'lim tahrir
1739-yilda Soliha noma'lum og'ir kasallikka chalingan va u yerda tuzalib ketadi degan umidda Tirnakchi saroyiga ko'chirilgan. Biroq, u 1739-yil 21-sentyabrda vafot etdi. U Istanbuldagi Yangi masjid, Turxon Sulton maqbarasiga dafn etilgan[1][2][3].
Farzandlari tahrir
Mustafo bilan birga Solihaning bitta o'g'li bor edi:
- Mahmud I ( Edirne saroyi, Edirne, 1696-yil 2-avgust - Topkapi saroyi, 1754-yil 13-dekabr, Turxon Sulton maqbarasiga dafn etilgan, Yangi masjid, Istanbul). Usmonlilar imperiyasining 24-sultoni.
Adabiyotlar tahrir
- Wielemaker, Alexander Frans. The Taksim water network, 1730-33. Political consolidation, dynastic legitimization, and social networks, 2015.
- Uluçay, Mustafa Çağatay. Padişahların kadınları ve kızları. Ankara, Ötüken, 2011.
- Sakaoğlu, Necdet. Bu mülkün kadın sultanları: Vâlide sultanlar, hâtunlar, hasekiler, kadınefendiler, sultanefendiler. Oğlak Yayıncılık, 2008. ISBN 978-9-753-29623-6.