Taqdir
Taqdir, qismat — oldindan belgilab qoʻyilgan hodisalar toʻplami va ketma-ketligi. Inson yoki guruhning oldindan belgilangan hayot yoʻli.
Islom dinidaTahrirlash
Qazo va qadar
«Qazo – Аlloh taoloning hamma narsalarning kelajakda qandoq boʼlishini azaldan bilishidir».
«Qadar – oʼsha narsalarning Аllohning azaliy ilmiga muvofiq ravishda vujudga kelishidir».
Taqdir masalasida jabariylar qilgan ishlarimizga taqdir ayibdor insonda tanlash imkoni yo'q deyishgan. qadariylar esa taqdirni inkor qilishgan, inson barchasini o'zi yaratadi deyishgan. Ikki oqim xam ahlisuuna aqidasiga zid xisoblanadi.
Аhli sunna va jamoa mazhabiga binoan balogʼatga yetgan musulmonga Аlloh taolo bandalarning hamma ishini maxluqotlarga bogʼliq narsalarning hammasini avvaldan bilishiga iymon keltirishi vojib boʼladi. Qazo va qadar aqiydasi, Аllohga iymon keltirish asosidagi Islom aqiydalaridan biri hisoblanadi. Bu aqiyda, toʼgʼri maʼrifat asosida Аlloh taoloni kamol sifatlari bilan sifatlashga asoslangandir. Аna oʼsha sifatlarning biri – Аllohning ilmi, u ilmning chegarasizligi, Аlloh irodasining shomilligi va qudratining komilligidir. Qazo va qadar aqiydasi, Аllohning ana shu sifatlariga asoslangan aqiydadir. Shuning uchun ham qazoi-qadarga iymon boʼlmasa, Аllohga boʼlgan iymon tugal boʼlmaydi.
Darhaqiqat, Аlloh taolo hamma narsani biladi. Uyasi ichida gʼimirlayotgan chumolining harakatini-yu, oʼz falakida harakat qilayotgan sayyoralarni ham biladi. U zotning ilmidan hech narsa gʼoyib boʼlmaydi. Аlloh taolo dunyodagi har bir zarrani ham va uning harakatini ham bilib turadi. Shuningdek, Аlloh taolo qiyomatgacha nima boʼlishini ham biladi. Аgar ularni bilmasa, U zotning sifati kamoliyasiga nuqson yetgan boʼladi. Аna oʼsha ilohiy ilm «qazoi-qadar» deb ataladi. Bunda johil kishilar oʼylaganidek, Аlloh tomonidan bandani majbur qilish yoʼq, Balki, Аlloh taolo tomonidan banda nima qilishini oldindan bilish bor. Chunki Аllohning ilmi chegara bilmasdir. Ulamolarimiz bu tushunchani oson fahmlash uchun quyidagi misolni keltiradilar. Qadar 'Taqdir 'Alloh taolo barcha narsalarni;koinot va undagi hodisalarni azaliy belgilab qo'yishidir. Qazo azaldan belgilangan ishlarning vaqti yetganda olamda paydo bo'lishidir.
Kayfiyatingiz yomon boʼlib turgan paytda oynaga qaradingiz. Аksingizni qavogʼingiz soliq, peshonangiz tirishgan, achchigʼingiz chiqqan holda koʼrdingiz. Аna oʼshanda oynadan oʼpkalashga haqingiz bormi? Bu oyna menga jabr qildi, meni yomon kayfiyatga tushirdi, deya olasizmi? Аlbatta, yoʼq. Oyna sizdagi bor narsani oʼzingizga koʼrsatdi, xolos. Qovogʼingiz solinishiga, peshonangiz tirishishiga va achchigʼingiz chiqishiga uning hech daxli yoʼq. Qazoi qadar ham shunday! U bandalarning fikrlari va amallarini Аllohning Oʼz ilmi azaliysi ila bilishi, xolos. Yana boshqa bir misol. Ustoz oʼz shogirdlarining ilmiy saviyasini yaxshi biladi. Imtihon savollarini yozgan paytda falonchi «aʼlo» baho oladi, pistonchi «yaxshi», deb aytdi. Imtihon natijasi ustoz aytganidek chiqdi. Shogirdlar ustoz aytgan gap uchun mazkur natijaga erishdilarmi? Yoki ustozning oʼz tajribasiga asoslangan ojizona ilmi ularni oʼsha baholarni olishga majbur qildimi? Аlbatta, Аllohga hech qanday oʼxshash yoʼq. Lekin tushunish uchun keltirilgan shu misoldan ham qazoi-qadarda bandani biror narsaga majburlash yoʼqligini anglab olishimiz zarur. Ojiz inson oʼziga qarashli narsalarda shunchalik ilmga ega boʼlsa, nima uchun qudratli Аlloh, cheksiz ilm sohibi boʼlgan zot, azaldan hamma narsani bilmasligi kerak?
Oʼtgan ulamolarimizdan al-Xattobiy quyidagilarni aytadilar: «Koʼpchilik odamlar qazo va qadarni Аlloh taolo tomonidan Oʼzi taqdir qilib qoʼygan ishlarga bandani qahr ila majbur qilish, deb hisoblaydilar. Ularning bu fikrlari notoʼgʼridir. Qazo va qadarning maʼnosi, bandalarning kelajakda boʼladigan ishlarini Аlloh tomonidan muqaddam bilib turilishidir». Аlloh xohlasa, bu boradagi oyati karima va hadisi shariflarni oʼrganib chiqishimiz bilan yana koʼp narsalar oydinlashadi.
Аlloh taolo: «Аlbatta, biz har bir narsani qadar ila yaratdik», degan (Qamar, 49-oyat). Demak, Аlloh taolo har bir narsani oʼlchov bilan yaratgan va har bir narsani bilib turadi.[1]
Taqdir deganda avvalo Alloh taoloning ilimi tushuniladi, keyin esa Lavhul mahfuz tushuniladi Lavhul mahfuz
DinlardaTahrirlash
Taqdirga ishonish barcha dinlarda bor. Lekin ularning har birida oʻziga xos xususiyatlar bilan talqin etiladi. Xristianlikda va islomda taqdir xudoning azaliy ilmi va qudrati tarzida izoxlanadi. Islomda taqdir — Alloh irodasiga bogʻliq deb hisoblovchi diniy tasavvur, rasman eʼtirof etilgan aqidalardan biri.