Tarjima nazariyasi: tadqiqot obyekti va tahlil usullari

Tarjima turli xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik, qardoshlik va hamkorlik manfaatlariga, ular o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ilmiy, madaniy, adabiy aloqalarni kengaytirishga xizmat qiluvchi vositadir.

Tarjima tushuncha sifatida quyidagilarni ifodalaydi:

- ilmiy va amaliy jarayon;

- ilmiy-amaliy jarayon natijalari (buyuk adiblar asarlari tarjimasi);

Nazariyasi

Tarjima – bu fan, mavzu.Tarjima nazariyasi tarjimaning keng jonli amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lgan qarashlar, fikr-mulohazalar, kuzatishlar va rang-barang kechinmalarni ilmiy-tanqidiy tadqiq etish, tarjima qonun-qoidalari va tamoyillarini, ularning chegaralari va me’yorlarini tushuntirib beradi.

Tarjima ilmiy-nazariy tadqiqot obyekti bo‘lishi kerak. Tarjima tilshunoslik, psixologiya, madaniyat, adabiy jarayon va boshqa omillarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir.

Adabiyot tarixi

G'.Salomovning fikricha, "tarjima" atamasi forscha "tarzabon" so'zidan arabchalashgan bo'lib, fors tilida "go'zal so'zlovchi, so'zlovchi, burro shaxs" degan ma'noni bildiradi. Arab tilida bu soʻz “tarjimon” shaklida boʻlib, undan “tarjima” yoki “tarjima” kelib chiqqan [Salomov, 1978, 98b]. O‘zbek tilida “ko‘chirish”, “qaytish”, “ag‘darish”, “burilish” atamalari bilan ifodalanadi. Demak, tarjimaning o‘zbek tilida sinonimlari bor: Burilish, ag‘darish, burish, burish, o‘tish. Tarjima nazariyasi predmeti tarjima amaliyoti, tarjima ishlari, tarjima jarayonlari, tarjima faoliyati, tarjima tarixi va ularni oʻrganish asosida ona tili bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, tarjima qoidalari, yoʻriqnomalarini aks ettiradi va umumlashtiradi [I. G‘ofurov, O. Mo‘minov, M. Omonov 2012].

Tahlil

Tarjima nutqning bir turi sifatida lingvistik nuqtai nazardan tarjima qilinadi, ya'ni tarjima jarayoni bir tilning boshqa tilga tarjima qilinishini bildiradi. Bu ikki xil til o'rtasidagi tarjimaning lingvistik jarayonidir. Shunday qilib, "tarjima"ni o'ziga xos transformatsiya deb hisoblash mumkin. Bundan kelib chiqadiki, tarjima nazariyasining predmeti tillararo transformatsiyalar, ya’ni tarjima jarayoni haqidagi ilmiy qarashlarni o‘rganish bo‘lib, uning obyekti mavjud tarjimalardir. Tarjima qilishda 2 ta matndan foydalaniladi, ulardan biri boshqasidan mustaqil ravishda tuziladi, manba matn vazifasini bajaradi, ikkinchisi esa bir qator operatsiyalar, tillararo transformatsiyalar orqali bitta matn asosida yaratiladi. Birinchi matn asl matn, ikkinchisi esa tarjima qilingan matn deb ataladi. Asl matn yoziladigan til manba til deb ataladi. Asl matn tarjima qilingan til maqsadli til deb ataladi.

Rivojlanishi

Mamlakatimizda tarjima nazariyasi mustaqil filologiya fani sifatida asosan XX asrning 50-yillarida shakllana boshlagan, biroq tarjima amaliyoti bir necha ming yillik tarixga ega. Bundan tarjima ming yillar davomida nazariyasiz rivojlanib kelgan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Arab, fors, hind, ozarbayjon, turk, rus tillaridan ko‘plab ilmiy, tarixiy, siyosiy, diniy, falsafiy va badiiy kitoblarni o‘z tillariga o‘girgan tarjimonlarimiz asrlar davomida qabul qilingan va amalda bo‘lgan taniqli tarjimonlardir. ularning e'tiqodlari va qoidalariga asoslanadi.

Shunisi quvonarliki, mamlakatimizda joriy asrning boshidanoq bilvosita tarjimadan to‘g‘ridan to‘g‘ri tarjimaga o‘tishga urinishlar bo‘lgan. Bugungi kunda tarjimonlarimiz chet el matnlarini bevosita ona tilimizga, ona tilimizdan esa chet tiliga tarjima qilmoqda.