Teleskop-shar

Teleskop-shar — kosmik detektor boʻlib, kosmik nurlanishlarni qayd qilishga moʻljallangan.

Tuzilishi

Kosmik nurlarni oʻrganish uchun „teleskoplar“ga zarracha detektorlari oʻrnatilgan. Toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchovlar boʻlsa, teleskoplar havo sharlari, raketalar yoki sunʼiy yoʻldoshlar ustida uchadi. Zarrachalarni aniqlashga erishish uchun turli detektorlarni birlashtirish kerak. Ionizatsion detektorlar (D $_{1}$ , D $_{2}$ ) tepada (zarrachaning oʻtishini aniqlash, detektorning „geometriyasini“ aniqlash va dE/dX oʻlchash uchun moʻljallangan). Kalorimetr D $_{3}$ da qayd etilgan signallar yigʻindisi zarrachaning umumiy kinetik energiyasini beradi. $dE/dX$ va E(kin)ni bilish orqali zaryadni aniqlash mumkin. Shuningdek, energiyani bilgan holda massani aniqlash mumkin, chunki $dE/dX$ massaga bogʻliq emas^[1].

Ishlash prinsipi

Oʻzgartirgichlar bilan almashinadigan yadro emulsiyalari bir vaqtning oʻzida birlamchi zarrachaning zaryadini va energiyasini oʻlchash uchun JACEE va RUNJOB havo sharlari parvozlarida ishlatilgan. Foydali yuklarni qayta tiklash va emulsiya maʼlumotlarini tahlil qilishdan energiya va zaryad maʼlumotlarini olish kerak edi^[2].

JACEE va RUNJOB havo sharlari

JACEE qalin (200-400 $\mu$ m) va yupqa (50-100 $\mu$ m) yadro emulsiyalarini hamda trek detektorlarini (CR-39 va Lexan) oʻz ichiga olgan toʻliq passiv kalorimetrdir. Qalin emulsiyalar bilan zaryadni oʻlchash usuli: emulsiyadagi zarraning qorongʻu izlari orqali. Maqsad: zarracha oʻzaro taʼsir qiladi. Yadroviy oʻzaro taʼsirlar yupqa emulsiya yordamida aniqlangan.

Toʻgʻridan-toʻgʻri tajribalarning keyingi avlodida maʼlumotlar parvoz paytida elektron tarzda qayd etiladi va Yerga uzatiladi. Asbob tuzilishi, odatda, zaryadni aniqlash va energiyani oʻlchashni taʼminlovchi sintillyatsion detektorlar, kremniy detektorlari kabi detektorlar bilan kalorimetr yoki oʻtish nurlanish detektori bilan birgalikda oʻz ichiga oladi.

ATIC havo shari

Kengaytirilgan yupqa ionlanish kalorimetri (ATIC) 50 GeV-100 TeV energiya diapazonidagi kosmik nurlar alohida elementlarining energetik spektrini oʻlchash uchun moʻljallangan.

Kremniy detektorlari bilan zaryad oʻlchash Nishon modda sifatida godoskoplar (sintillyatorlar) va uglerod ishlatilgan. Zaryad va traektoriyani oʻlchash uchun qoʻllaniladi. Ionizatsion kalorimetr bilan energiyani oʻlchash imkoniyati mavjud. Sintilyatsion kristallar uglerod va vismut germaniy oksidi (BGO)dan iborat.

CREAM havo shari

CREAM(Cosmic Ray Energetics And Mass) havo shari bir qator juda uzun havo sharlari parvozlari yordamida kosmik nurlar elementlarining spektrlarini oʻlchash uchun moʻljallangan. Maqsad bilvosita oʻlchovlar (2004-2010 reyslar) uchun kalibrovkani taʼminlash orqali CR tarkibi energiyasini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchashni kengaytirishdir.

Nishon modda: godoskoplar (miltillovchi tolalar, S0-3) va uglerod. Zaryad va traektoriyani oʻlchash Ionizatsiya kalorimetri bilan energiyani oʻlchash imkoniyati mavjud.

TRACER havo shari

Kosmik energiya nurlanishi uchun oʻtish radiatsiya massivi (Transition Radiation Array for Cosmic Energetic Radiation — TRACER) — 10 $^{13}$ dan $\approx$ 10 $^{15}$ eV/nuklon oraligʻida shar yordamida ogʻir kosmik nurlar (bordan temirgacha) yadrolarini uzoq muddatli oʻlchash uchun asbob. U 2003-2006 yillarda parvoz qilgan. Zaryadni oʻlchash: 2 qatlamli sintillyator va 1 ta Cherenkov detektori orqali amalga oshiriladi. 8 ta ikki qavatli proportsional quvurlar bilan traektoriyani oʻlchash mumkin.

Shuningdek qarang

Sintillyatsion detektor

Yarimo'tkazgichli detektor

Kosmik nurlar

Manbalar

↑ Apel W. D. et al. Cosmic Ray Measurements with the KASCADE-Grande Experiment.// arXiv preprint arXiv:0906.4007 −2009.
↑ Abbasi R. U. et al. Measurement of the flux of ultra high energy cosmic rays by the stereo technique. //Astroparticle Physics.-2009. — 32. −1. -p.53-60

[1] Apel W. D. et al. Cosmic Ray Measurements with the KASCADE-Grande Experiment.// arXiv preprint arXiv:0906.4007 −2009.

[2] Abbasi R. U. et al. Measurement of the flux of ultra high energy cosmic rays by the stereo technique. //Astroparticle Physics.-2009. — 32. −1. -p.53-60

[1]

[2]