Timpan asbobi

Timpan (grekcha: τύμπανον, lotincha: tympanum) — qadimiy zarbli musiqiy cholgʻu asbobi — membranofon, ramalik baraban boʻlib, koʻrinishidan bubna va tamburinga oʻxshaydi.

Kibele oʻzining anʼanaviy atributlari — patera va timpanum bilan. Rim, 2-asrning 2-yarmi.

Qadimgi Yunonistonda chuqur rezonatorli bir tomonlamali barabanni timpan deb atashgan. Rezonator ustiga choʻzilgan teri membranasi qoʻlda ijro etiladi. Mazkur asbob Yunonistonga mil.av. X asrga kirib kelib, Frakiya va Frigiyadagi Dionis va Kibelaning orgiast madaniyati bilan birga butun hududga tarqalgan; yunonchadan nogʻora chalish soʻzi Kibelga sigʻinishni ham anglatadi. Timpan haqida qadimgi adabiyotda (masalan, Yevripidning „Bakxanklar“, Afineyaning „Donolar bayrami“ tragediyasida) va vaza yozmalarida (koʻpincha qoʻlida menad va koribantlar) tasvirlar havolalarini uchratish mumkin.

Qadimgi Rimda „timpan“ nomi ham bir ham ikki tomonlama barabanlar tomonidan taqilgan. Bakxa va Kibel madaniyati (yunon modelidan koʻra) bilan bir qatorda, timpan koʻcha musiqachilari tomonidan ham qoʻllangan (mashhur pompey mozaikasida boʻlgani kabi).

Bir va ikki tomonlama timpanlar orasidagi farqlarni Isidor Sevilyalik „Etimologiya“ ensiklopediyasida (VII asr) tahlil qiladi; Oʻrta asrlarda ushbu tahlilning mualliflari, jumladan Ieronim Moravning „Musiqa haqidagi risola“ (I kitob, 4-bob) va Ioann de Grokayoning „Musiqa haqida“ risolasi (ikkalasi ham XIII asr) tomonidan keltirilgan.

Timpanga oʻxshash asboblar Yaqin Sharqda ommabop hisoblangan. Qoʻhna Septuagintlar, Vulgatlar, slavyan Injillari va boshqa tarjimalarda „timpan“ soʻzi yahudiylar tomonidan (boshqa musiqiy cholgʻu asboblari bilan bir qatorda) qoʻllangan „tof“ rama barabaniga ishora qiladi. Timpanga yaxshi maʼlum boʻlgan havolalari Plastirlarda, masalan, Psalm 150 eslab oʻtilgan.

Italiyancha tilda (XVI asrdan?) timpano soʻzi boshqa zarbli asbobga — litavraga berilgan.

Adabiyotlar

• Герцман Е. В. „Тимпан“, . Музыкальная энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, Советский композитор, 1981. 
• Tympanum (Wayback Machine saytida 2022-05-26 sanasida arxivlangan) // Buyuk rus entsiklopediyasi. 32-jild. M., 2016, b. 144.