Toʻrtinchi sanoat inqilobi

Toʻrtinchi sanoat inqilobi^[1] — sanoatda raqamli texnologiyalar rivojlanish sababli 21-asrda texnologik, sanoat va ijtimoiy jarayonlarning tez oʻzgarishlarga sabab boʻlayotgan sanoat inqilobi hisoblandi. Bu atama 2015-yilda Jahon Iqtisodiy Forumi asoschisi va ijrochi raisi Klaus Shvab tomonidan ommalashgan va shundan beri koʻplab iqtisodiy, siyosiy va ilmiy maqolalarda foydalanilgan. Shvabning taʼkidlashicha, sodir boʻladigan oʻzgarishlar nafaqat samaradorlikni oshiradi, shu bilan birgalikda sanoat kapitalizmidagi sezilarli oʻzgarishlarni olib keladi ^[2].

Toʻrtinchi sanoat inqilobi.

Yuqori chapda: Ocado texnologiyasi tomonidan yaratilgan sun'iy intellekt tizimlari orqali boshqariladigan va boshqariladigan Ocado omborida tovarlar logistikasi bilan shug'ullanuvchi ombor robotlari tasviri.
Yuqori o'ngda: Museu de Matarodagi rasm haqidagi kengaytirilgan planshet maʼlumotlari.
Pastda: Amazon Go'dan foydalanuvchi mijozlar, "shunchaki xaridni tark eting" misoli, bu yerda integratsiyalashgan texnologiya kompyuterni ko'rish, chuqur o'rganish algoritmlari va sensorlar sintezi orqali uzluksiz iste'molchi sayohatini yaratadi.

Global ishlab chiqarish va taʼminot tarmogʻi — zamonaviy aqlli texnologiyalar, keng koʻlamli mashinadan mashinaga aloqa va buyumlar internetidan foydalangan holda anʼanaviy ishlab chiqarishda tub oʻzgarishlarga taʼsir etmoqda. Ushbu jarayon avtomatlashtirishni oshirishga, aloqa va oʻz-oʻzini nazorat qilishni yaxshilashga hamda inson aralashuvisiz muammolarni tahlil qilish va tashxislash imkonini beruvchi aqlli texnologiyalardan foydalanishga olib keladi^[3].

Tarixi

Toʻrtinchi sanoat inqilobi iborasi birinchi marta Germaniya hukumati uchun yuqori texnologiyali strategiyani ishlab chiquvchi olimlar jamoasi tomonidan kiritilgan. Jahon Iqtisodiy Forumi (JIF) ijrochi raisi Klaus Shvab 2015-yilda Xalqaro munosabatlar deb nomlangan maqolasida bu iborani keng jamoatga taqdim etgan. 2016-yilda Shveytsariyaning Davos-Klosters shahrida boʻlib oʻtgan Jahon iqtisodiy forumining yillik yigʻilishining mavzusi sifatida „Toʻrtinchi sanoat inqilobini oʻzlashtirish“ koʻrib chiqilgan.

2016-yil 10-oktyabrda oʻtkazilgan forumda San-Fransiskoda Toʻrtinchi sanoat inqilobi markazining ochilishini eʼlon qildi. Klaus Shvabning 2016-yilgi kitobining mavzusi va sarlavhasi edi. Shvab ushbu toʻrtinchi sanoat davrda texnologiya, dasturiy taʼminot va biologiyani (kiber-fizik tizimlar) birlashtirgan texnologiyalarni oʻz ichiga oladi va aloqa sohasidagi yutuqlarni taʼkidlaydi. Shvab bu davr robototexnika, sunʼiy intellekt, nanotexnologiya, kvant hisoblash, biotexnologiya, narsalar interneti, sanoat buyumlar interneti, markazlashmagan konsensus, beshinchi avlod simsiz texnologiyalar, 3D bosib chiqarish va toʻliq avtonom avtomobillar kabi sohalarda rivojlanayotgan texnologiyalarda yutuqlar bilan belgilanishini kutmoqda^[4].

JIFning „Buyuk qayta oʻrnatish“ taklifida Toʻrtinchi sanoat inqilobi COVID-19-pandemiyasidan keyin iqtisodiyotni barqaror ravishda qayta tiklash yechimi sifatida kiritilgan^[5].

Birinchi sanoat inqilobi

Birinchi sanoat inqilobi bugʻ kuchi va suv quvvatidan foydalanish orqali qoʻl mehnatida ishlab chiqarish usullaridan mashinalarga oʻtish bilan belgilandi. Yangi texnologiyalarni joriy qilish uzoq vaqt talab qildi, shuning uchun bu nazarda tutilgan davr 1760-1820-yillar yoki Yevropa va AQShda 1840-yil oraligʻida boʻlgan. Uning taʼsiri bunday oʻzgarishlarni birinchi boʻlib qabul qilgan toʻqimachilik ishlab chiqarishiga, shuningdek, temir sanoati, qishloq xoʻjaligi va togʻ-kon sanoatiga taʼsir koʻrsatdi.

Ikkinchi sanoat inqilobi

Ikkinchi sanoat inqilobi — texnologik inqilob sifatida ham tanilgan, 1871-1914-yillar oraligʻidagi davr boʻlib, odamlar va gʻoyalarni, shuningdek, elektr energiyasini tezroq uzatish imkonini beradigan keng temir yoʻl va telegraf tarmoqlarini oʻrnatish natijasida yuzaga kelgan. Elektrlashtirishning kuchayishi zavodlarga zamonaviy ishlab chiqarish liniyasini rivojlantirish imkonini berdi. Bu katta iqtisodiy oʻsish davri boʻlib, unumdorlikning oshishi bilan birga, koʻplab zavod ishchilari mashinalar bilan almashtirilganligi sababli ishsizlikning koʻpayishiga olib keldi.

Uchinchi sanoat inqilobi

Raqamli inqilob deb ham ataladigan uchinchi sanoat inqilobi — 20-asrning oxirida, ikkinchi jahon urushi tugagandan soʻng, oldingi davrlarga nisbatan sanoatlashtirish va texnologik taraqqiyotning sekinlashishi natijasida yuzaga keldi. Ikkilik nuqtali raqamlar va mantiqiy mantiqdan foydalangan Z1 kompyuterining ishlab chiqarilishi, oʻn yil oʻtgach, yanada rivojlangan raqamli ishlanmalarning boshlanishi edi. Aloqa texnologiyalarining navbatdagi muhim rivojlanishi ishlab chiqarish jarayonida kompyuter va kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanilgan holda superkompyuter yaratildi inson kuchiga boʻlgan ehtiyojni kamaya boshladi.

Toʻrtinchi sanoat inqilobi

Aslini olganda, Toʻrtinchi sanoat inqilobi — bu kiberfizik tizimlar, narsalarning sanoat interneti, bulutli hisoblash, sunʼiy intellektni oʻz ichiga olgan ishlab chiqarish texnologiyalari va jarayonlarida avtomatlashtirish va maʼlumotlar almashinuvi tendentsiyasidir.

Mashinalar tajribali insonni oʻrnini bosa olmaydi, lekin ular takrorlanuvchi funksiyalarni bajarishda odamlarga qaraganda samaraliroq boʻladi va mashinani oʻrganish va hisoblash quvvati kombinatsiyasi mashinalarga juda murakkab vazifalarni bajarishga imkon beradi. Mustaqil qayta tiklanadigan quyosh, shamol, toʻlqin, gidroelektr va elektr batareyalari (litiy-ion qayta tiklanadigan energiyani saqlash tizimlari (ESS) va EV) energiya manbalarini takomillashtirish va ulardan foydalanish imkoniyatlari yaratilmoqda.

Toʻrtinchi sanoat inqilobi tasavvurlar davrining boshlanishini belgilaydi^[6].

Oʻzi harakatlanadigan mashina

Toʻrtinchi sanoat inqilobining qoʻllanishi quyidagilar orqali amalga oshiriladi^[7]:

Mobil qurilmalar;
Buyumlar interneti platformalari;
Joylashuvni aniqlash texnologiyalari (elektron identifikatsiya);
Kengaytirilgan inson-mashina interfeyslari;
Autentifikatsiya va firibgarlikni aniqlash;
Aqlli sensorlar;
Mijozlarning koʻp darajali oʻzaro taʼsiri va mijozlarning profilini yaratish;
Kengaytirilgan reallik qurilmalar;
Talab boʻyicha kompyuter tizimi resurslarining mavjudligi;
Maʼlumotlarni vizualizatsiya qilish va ishga tushirilgan „jonli“ trening.

Asosan bu texnologiyalarni toʻrtta asosiy komponentga jamlash mumkin, ular „Sanoat 4.0“ yoki „aqlli zavod“ atamasini belgilaydi:

Kiberfizik tizimlar;
Buyumlar interneti;
Kompyuter tizimi resurslarining talab boʻyicha mavjudligi (masalan, bulutli hisoblash);
Kognitiv hisoblash.

Sanoat 4.0 qiymat yaratish uchun yangi texnologiyalarning keng doirasini birlashtiradi. Jismoniy jarayonlarni kuzatuvchi kiber-fizik tizimlar yordamida jismoniy dunyoning virtual nusxasini loyihalash mumkin. Kiberjismoniy tizimlarning oʻziga xos xususiyatlariga yuqori darajadagi avtonomiyaga erishib, markazlashmagan qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilish qobiliyati kiradi^[8].

Tendensiyalar

Aqlli zavod

Aqlli zavod — ishlab chiqarish obyektlari va logistika tizimlari inson aralashuvisiz tashkil etilgan ishlab chiqarish muhiti haqidagi tasavvur hisoblanadi. Aqlli zavod asoslangan texnik asoslar internet va xizmatlardan foydalangan holda bir-biri bilan aloqa qiladigan kiber-fizik tizimlardir. Ushbu jarayonning muhim qismi mahsulot va ishlab chiqarish liniyasi oʻrtasida maʼlumotlar almashinuvidir. Bu taʼminot zanjirining yanada samarali ulanishini va har qanday ishlab chiqarish muhitida yaxshiroq tashkil etilishini taʼminlaydi^[9].

3D bosib chiqarish

Toʻrtinchi sanoat inqilobi 3D bosib chiqarish texnologiyasiga keng bogʻliqligi aytiladi. Sanoat uchun 3D bosib chiqarishning baʼzi afzalliklari shundaki, 3D bosib chiqarish koʻplab geometrik tuzilmalarni chop etishi, shuningdek, mahsulotni loyihalash jarayonini soddalashtirishi mumkin. Bundan tashqari, ekologik jihatdan qulay va kam hajmli ishlab chiqarishda ishlab chiqarish vaqtini va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi mumkin. U moslashuvchanlikni oshirishi, saqlash xarajatlarini kamaytirishi va kompaniyaga ommaviy xususiylashtirish biznes strategiyasini qabul qilishda yordam berishi mumkin. Qolaversa, 3D bosib chiqarish ehtiyot qismlarni chop etish va uni mahalliy oʻrnatish uchun juda foydali boʻlishi mumkin, shuning uchun yetkazib beruvchiga bogʻliqlikni kamaytiradi va yetkazib berish muddatini qisqartiradi^[10].

Qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat sanoati

Vertikal dehqonchilik

Gidroponik vertikal dehqonchilik — bu ikki sohadagi aqlli sensorlar hali sinov bosqichida. Ushbu innovatsion bogʻlangan sensorlar mavjud boʻlgan maʼlumotlarni (barg maydoni, oʻsimlik koʻrsatkichi, xlorofill, gigrometriya, harorat, suv potentsiali, radiatsiya) toʻplaydi, uzatadi va muloqot qiladi. Ushbu ilmiy maʼlumotlarga asoslanib, maqsad — natijalar, vaqt va xarajatlar nuqtai nazaridan boshqaruvini optimallashtiradigan qator maslahatlar bilan smartfon orqali real vaqt rejimida monitoringni oʻtkazish imkoniyatini beradi. Fermada bu sensorlar ekin bosqichlarini aniqlash va kerakli vaqtda kiritish va davolashni tavsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin. Shuningdek, sugʻorish darajasini nazorat qiladi^[11].

Oziq-ovqat sanoati tobora koʻproq xavfsizlik, shaffoflikni talab qiladi hamda toʻliq hujjatlar talab qilinadi. Ushbu yangi texnologiya kuzatuv tizimi, shuningdek, inson maʼlumotlari va mahsulot maʼlumotlarini yigʻish sifatida ishlatiladi.

Qiyinchiliklar

Sanoat 4.0 ni joriy etishdagi qiyinchiliklar:

Iqtisodiy

Yuqori iqtisodiy xarajatlar;
Biznes modeliga moslashish;
Noaniq iqtisodiy foyda/ortiqcha sarmoya.

Ijtimoiy

Maxfiylik muammolari;
Kuzatuv va ishonchsizlik;
Manfaatdor tomonlar tomonidan oʻzgartirishni umumiy istamaslik;
Korporativ IT boʻlimining ishdan boʻshatish xavfi;
Avtomatik jarayonlar va IT tomonidan boshqariladigan jarayonlarga koʻp ish oʻrinlarini yoʻqotish;
Sunʼiy intellekt bilan almashtirilishi mumkin boʻlgan ish oʻrinlarida gender tengsizliklari xavfining oshishi^[12]^[13].

Siyosiy

Reglament, standartlar va sertifikatlashtirish shakllarining yoʻqligi;
Noaniq huquqiy muammolar va maʼlumotlar xavfsizligi.

Tashkiliy

Ilgari yopilgan ishlab chiqarish sexlarini ochish zarurati tufayli IT xavfsizligi muammolari;
Juda qisqa va barqaror kechikish vaqtlarini oʻz ichiga olgan muhim mashinadan mashinaga aloqa uchun zarur boʻlgan ishonchlilik va barqarorlik;
Ishlab chiqarish jarayonlarining yaxlitligini saqlash kerak;
Har qanday IT toʻsiqlaridan qochish kerak, chunki ular qimmat ishlab chiqarishda uzilishlarga olib kelishi mumkin;
Sanoat nou-xausini himoya qilish kerak (shuningdek, sanoat avtomatizatsiya vositalarining boshqaruv fayllarida mavjud);
Toʻrtinchi sanoat inqilobiga oʻtishni tezlashtirish uchun yetarli koʻnikmalarning yetishmasligi;
Yuqori boshqaruvning past majburiyatlari;
Xodimlarning malakasi yetarli emas.

Tanqid

Kundalik ishlarni avtomatlashtirishning izchil rivojlanishi barcha jarayonlarni avtomatlatlashtirishga olib kelmaydi, sababi inson oʻz harakati bilan qilgan ishlar insonga qiymatli boʻladi. Ushbu baholash IKEA effekti deb nomlanadi, bu atama Garvard Biznes maktabidan Maykl I. Norton, Yellik Daniel Mochon va Dyukdan Dan Ariely tomonidan ishlab chiqilgan^[14].

Manbalar

Havolalar

↑ Bai, Chunguang; Dallasega, Patrick; Orzes, Guido; Sarkis, Joseph (1 November 2020). "Industry 4.0 technologies assessment: A sustainability perspective" (en). International Journal of Production Economics 229: 107776. doi:10.1016/j.ijpe.2020.107776. ISSN 0925-5273.
↑ Philbeck, Thomas; Davis, Nicholas (2018). "The Fourth Industrial Revolution" (ing). Journal of International Affairs 72 (1): 17–22. ISSN 0022-197X. https://www.jstor.org/stable/26588339. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]
↑ Noyabr 2019-yil, Mike Moore 05 „What is Industry 4.0? Everything you need to know“ (ing.). TechRadar (5-noyabr 2019-yil). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ Schwab, Klaus „The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond“. World Economic Forum. — „Milliardlab odamlarning mobil qurilmalar orqali ulangan, misli ko'rilmagan qayta ishlash quvvati, saqlash hajmi va bilimga kirish imkoniyatlari cheksizdir. Va bu imkoniyatlar sun'iy intellekt, robototexnika, narsalar interneti, avtonom transport vositalari, 3-D bosib chiqarish, nanotexnologiya, biotexnologiya, materialshunoslik, energiyani saqlash va kvant hisoblash kabi sohalarda paydo bo'layotgan texnologik yutuqlar bilan ko'payadi.“. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ „Strategic Intelligence – World Economic Forum“ (ing.). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ Recke, Martin „Why imagination and creativity are primary value creators“. SinnerSchrader Aktiengesellschaft (iyun 2019-yil). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ „How To Define Industry 4.0: Main Pillars Of Industry 4.0“ (ing.). ResearchGate. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ „Industrie 4.0 Maturity Index – Managing the Digital Transformation of Companies“ (ing.). acatech – National Academy of Science and Engineering. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ Chen, Baotong; Wan, Jiafu; Shu, Lei; Li, Peng; Mukherjee, Mithun; Yin, Boxing (2018). "Smart Factory of Industry 4.0: Key Technologies, Application Case, and Challenges". IEEE Access 6: 6505–6519. doi:10.1109/ACCESS.2017.2783682. ISSN 2169-3536. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]
↑ Shestakova I. G. New temporality of digital civilization: the future has already come // // Scientific and Technical Journal of St. Petersburg State Polytechnical University. Humanities and social sciences. |access-date=8-aprel 2023-yil language=ing. 2019. # 2. P.20-29
↑ Ferreira, Diogo; Corista, Pedro; Gião, João; Ghimire, Sudeep; Sarraipa, João; Jardim-Gonçalves, Ricardo (June 2017). "Towards smart agriculture using FIWARE enablers". 2017 International Conference on Engineering, Technology and Innovation (ICE/ITMC): 1544–1551. doi:10.1109/ICE.2017.8280066. ISBN 978-1-5386-0774-9. https://ieeexplore.ieee.org/document/8280066. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil language=ing.. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]
↑ Alderman, J (1 June 2021). "Women in the smart machine age: Addressing emerging risks of an increased gender gap in the accounting profession" (en). Journal of Accounting Education 55: 100715. doi:10.1016/j.jaccedu.2021.100715. ISSN 0748-5751. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0748575121000026.
↑ UNESCO „Women a minority in Industry 4.0 fields“ (ing.). UNESCO (2021-yil 25-fevral). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.
↑ Norton, Michael; Mochon, Daniel; Ariely, Dan (9-sentabr 2011-yil). "The IKEA effect: When labor leads to love" (ing.). Journal of Consumer Psychology 22 (3): 453–460. doi:10.1016/j.jcps.2011.08.002. http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:12136084. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]

[1] Bai, Chunguang; Dallasega, Patrick; Orzes, Guido; Sarkis, Joseph (1 November 2020). "Industry 4.0 technologies assessment: A sustainability perspective" (en). International Journal of Production Economics 229: 107776. doi:10.1016/j.ijpe.2020.107776. ISSN 0925-5273.

[:5-2] Philbeck, Thomas; Davis, Nicholas (2018). "The Fourth Industrial Revolution" (ing). Journal of International Affairs 72 (1): 17–22. ISSN 0022-197X. https://www.jstor.org/stable/26588339. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]

[3] Noyabr 2019-yil, Mike Moore 05 „What is Industry 4.0? Everything you need to know“ (ing.). TechRadar (5-noyabr 2019-yil). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[4] Schwab, Klaus „The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond“. World Economic Forum. — „Milliardlab odamlarning mobil qurilmalar orqali ulangan, misli ko'rilmagan qayta ishlash quvvati, saqlash hajmi va bilimga kirish imkoniyatlari cheksizdir. Va bu imkoniyatlar sun'iy intellekt, robototexnika, narsalar interneti, avtonom transport vositalari, 3-D bosib chiqarish, nanotexnologiya, biotexnologiya, materialshunoslik, energiyani saqlash va kvant hisoblash kabi sohalarda paydo bo'layotgan texnologik yutuqlar bilan ko'payadi.“. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[5] „Strategic Intelligence – World Economic Forum“ (ing.). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[iage-6] Recke, Martin „Why imagination and creativity are primary value creators“. SinnerSchrader Aktiengesellschaft (iyun 2019-yil). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[:0-7] „How To Define Industry 4.0: Main Pillars Of Industry 4.0“ (ing.). ResearchGate. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[8] „Industrie 4.0 Maturity Index – Managing the Digital Transformation of Companies“ (ing.). acatech – National Academy of Science and Engineering. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[9] Chen, Baotong; Wan, Jiafu; Shu, Lei; Li, Peng; Mukherjee, Mithun; Yin, Boxing (2018). "Smart Factory of Industry 4.0: Key Technologies, Application Case, and Challenges". IEEE Access 6: 6505–6519. doi:10.1109/ACCESS.2017.2783682. ISSN 2169-3536. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]

[10] Shestakova I. G. New temporality of digital civilization: the future has already come // // Scientific and Technical Journal of St. Petersburg State Polytechnical University. Humanities and social sciences. |access-date=8-aprel 2023-yil language=ing. 2019. # 2. P.20-29

[11] Ferreira, Diogo; Corista, Pedro; Gião, João; Ghimire, Sudeep; Sarraipa, João; Jardim-Gonçalves, Ricardo (June 2017). "Towards smart agriculture using FIWARE enablers". 2017 International Conference on Engineering, Technology and Innovation (ICE/ITMC): 1544–1551. doi:10.1109/ICE.2017.8280066. ISBN 978-1-5386-0774-9. https://ieeexplore.ieee.org/document/8280066. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil language=ing.. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]

[12] Alderman, J (1 June 2021). "Women in the smart machine age: Addressing emerging risks of an increased gender gap in the accounting profession" (en). Journal of Accounting Education 55: 100715. doi:10.1016/j.jaccedu.2021.100715. ISSN 0748-5751. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0748575121000026.

[13] UNESCO „Women a minority in Industry 4.0 fields“ (ing.). UNESCO (2021-yil 25-fevral). Qaraldi: 8-aprel 2023-yil.

[Journal_of_Consumer_Psychology-14] Norton, Michael; Mochon, Daniel; Ariely, Dan (9-sentabr 2011-yil). "The IKEA effect: When labor leads to love" (ing.). Journal of Consumer Psychology 22 (3): 453–460. doi:10.1016/j.jcps.2011.08.002. http://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:12136084. Qaraldi: 8-aprel 2023-yil. Toʻrtinchi sanoat inqilobi]]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]