Toshkent okrugi

Toshkent (sobiq Kuraminskiy) oʻkrugi —Rossiya imperiyasi tarkibidagi maʼmuriy-hududiy birlik.

Toshkent okrugi
Mamlakat	Rossiya imperiyasi
Tuman	Sirdaryo viloyati
Maydon	43,384 km2 (16,751 mi²)
Aholisi	447 724 kishi

Sirdaryo viloyatining janubi-sharqiy qismini egallagan, janubda Samarqand va Fargʻona viloyatlari bilan chegaradosh.

Okrugda rus mustamlakachiligi ma’lum muvaffaqiyatlarga erishgan: 1895-yilda 3408 aholi va 21525 gektar yerdan iborat 10 rus qishlogʻi mavjud edi.

Toshkent okrugining janubiy qismini Oʻrta Osiyo temir yoʻlining shimoliy uchi kesib oʻtgan, u 1895-yilda Toshkent shahrida tugaydi, lekin Chimkent va Orenburggacha davom etishi rejalashtirilgan edi.

Okrugning maydoni — 43,348 km².

Relyefi

Relyefiga koʻra Toshkent okrugi ikki qismga boʻlinishi mumkin: shimoli-sharqiy, katta qismi - baland va janubi-gʻarbiy, kichikroq qismi – tekisliklardan iborat boʻlgan. Okrugning togʻli qismi Tyan-Shanning markaziy burmasining gʻarbiy chekkasidan iborat boʻlib, u bir qator tayanchlar, tizmalar va adirlarni hosil qilib, shimolda Talas Olatau, janubi-sharqda Shokal togʻlari bilan chegaralangan, deyarli Sirdaryoning oʻziga qadar yetib boradi va bu yerda dashtda yoʻqolib ketadi. Togʻlarning massiv qoyalardan tashkil topgan choʻqqilari joylarda 10-12 ming futgacha, Chirchiq daryosining yuqori oqimida esa 16 ming futgacha koʻtarilib, koʻplab muzliklar va abadiy qorlarni oʻzida saqlaydi. Okrugning tekislik qismi Chirchiq, Angren va Keles daryolarining oʻng irmoqlari vodiysini tashkil etuvchi chuqur koʻrfaz shaklida togʻlarga chiqib, oʻrmon va qumlar bilan qoplangan keng makondir.

Suvlar

Viloyatning janubi-gʻarbiy chekkasidan oqib oʻtuvchi va hali u uchun alohida ahamiyatga ega boʻlmagan Sirdaryoga qoʻshimcha ravishda, daryolardan Chirchiq ham alohida eʼtiborga loyiq boʻlib, u Talas Olatau qorlaridan boshlanib, Chinozdan uzoq boʻlmagan oʻng tomondan Sirdaryoga quyiladi. Chirchiq havzasining maydoni 13,900 kvadrat metr, oʻrta qismidagi pasayish har bir verst uchun 1,5 sm va oqim tezligi sekundiga 4602 kub fut (1880-yil 2-3-avgust Qoʻyliq koʻprigida) boʻlgan bu yuqori suvli daryo 42 ta irrigatsiya kanalini oziqlantiradi va Toshkent okrugi uchun eng muhim sugʻorish manbai hisoblanadi; Chirchiq va uning kanallari orqali sugʻoriladigan voha butun Turkistondagi eng madaniy, eng boy va eng koʻp suvga ega boʻlgan joylardan biridir. Daryoning yozgi suv toshqini may oyida boshlanadi va iyulda tugaydi. Chirchiqdan olib kelingan asosiy sugʻorish kanallaridan Qora-suv, Boʻzsu, Zax va Iskandar, suvining uzunligi va koʻpligi bilan diqqatga sazovordir. Birinchi uchta kanalning qurilishi qadimgi davrlarga borib taqaladi, oxirgisi esa 1887-yilda Buyuk Gertsog Nikolay Konstantinovich tomonidan qurilgan. Angren Chirchiqdan ancha kichik, ammo sugʻorish jihatidan muhim; eng kam ahamiyatga ega boʻlib past suvli Keles hisoblanadi.

Iqlimi

Toshkent okrugining tekislik qismlari Turkiston dashtlari iqlimiga xos barcha xususiyatlari bilan ajralib turadi (Toshkent , Sirdaryo viloyatiga qarang), baland qismlari esa nisbatan qattiq iqlim sharoiti bilan ajralib turadi.

Aholisi

1897-yilgi aholini roʻyxatga olish ma’lumotlariga koʻra, okrugda 448 493[1] aholi (249 915 erkak va 198 578 ayol), shu jumladan shaharlarda 156 414 kishi[2] boʻlgan. Toshkentning oʻzida 155 673 kishi (Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi eng koʻp aholi yashaydigan shahri) boʻlgan.

1897-yilda aholining til boʻyicha taqsimlanishi[1] (tillarning ta’rifi 19-asr tilshunosligiga toʻgʻri keladi):

Qirgʻiz-Kaisatskiy (hozirgi qozoq tili) – 163 105 kishi,

Toshkent vohasining tasniflanmagan turkiy shevalari – 143 630 kishi,

sart (hozirgi oʻzbek tilining shevasi) — 108 765 kishi [3],

buyuk rus (zamonaviy rus tili) – 17 510 kishi,

tojik – 4 531 kishi,

kichik rus (zamonaviy ukrain tili) – 2 921 kishi,

tatar – 2 616 kishi,

polsha – 2 214 kishi,

yahudiy – 1 465 kishi,

nemis – 1 062 kishi,

forscha – 613 kishi,

oʻzbek (hozirgi oʻzbek tilining shevasi) — 511 kishi.[3][1]

Yer xoʻjaligi

Iqlim sharoitiga koʻra, mahalliy qishloq xoʻjaligining asosini dalalarni sun’iy sugʻorish tashkil etadi, ularsiz qimmatbaho ekinlarni yetishtirish mumkin emas; okrugning yogʻingarchilik koʻp boʻlgan baland qismida yomgʻirli joylarda bugʻdoy va arpa ekilgan. Toshkent okrugida sugʻoriladigan yerlar 282 205 botmon: shundan tomorqa yerlari (Toshkent shahrini hisobga olmaganda), bogʻlar, uzumzorlar va oʻrmonzorlar 10 556 botmon, sholizorlar 71 087 botmon, boshqa ekinlar 200 563 botmonni egallagan. Hammasi boʻlib bugʻdoy eng koʻp (100 000 botmongacha), keyin sholi ekilgan; non asosan Chirchiq daryosining chap sohilida va Angren daryosi vodiysida yetishtirilib, mahalliy ehtiyojni qondirish uchun Sirdaryo viloyatining shimoliy tumanlari va Semirechensk viloyatiga eksport qilingan. Arpa 35 000 botmongacha ekilgan; u asosan chorva mollarini boqish uchun xizmat qilgan, joʻxori oʻrnini bosgan, uni yetishtirish rus koʻchmanchilari tomonidan zoʻrgʻa boshlangan. 1900-yilda paxta ekinlari 32 000 botmonni egallab, 1 766 000 pud xom ashyo olingan. Shu bilan birga mosh (Phaseolus mungo), tamaki, urugʻlik uchun zigʻir, kanop, makkajoʻxori, tariq, kunjut va boshqalar yetishtirilgan; poliz, tarvuz, bodring, piyoz va boshqa sabzavotlar ekinlari katta maydonni egallagan; poliz mahsulotlari katta oziq-ovqat ahamiyatiga ega boʻlgan. Bogʻdorchilik (oʻrik, shaftoli, tut, olxoʻri, yongʻoq va boshqalar) va uzumchilik yaxshi rivojlangan; Toshkent va uning atrofida vinochilik mavjud boʻlib, u yerda rossiyalik tadbirkorlar yiliga qariyb 15 000 koʻrinishdagi vinolarni tayyorlangan. Xuddi shu hududda mahalliy pivo tayyorlash keng tarqalgan va tamakining eng yuqori sifatlilari yetishtirilgan. Pillachilik nisbatan sust rivojlangan.

Chorvachilik

Chorvachilik asosan koʻchmanchi aholi orasida rivojlangan; 58 120 bosh ot, 9 860 bosh tuya, 129 710 bosh qoramol, 253 170 bosh qoʻy, 86 600 bosh echki, 5 120 bosh eshak, 200 bosh choʻchqa boʻlgan.

Sanoat

Fabrika-Zavod sanoati faqat Toshkent va uning yaqin atroflarida yaratilgan va unchalik rivojlanmagan; zavodlar orasida birinchi oʻrinlardan birini paxta tozalash zavodlari egallagan boʻlib, shundan 16 tasi okrugda, hozirgi Toshkent shahrida joylashgan. Toshkent shahri tashqarisida joylashgan fabrika-zavod va sanoat korxonalari 18 ta boʻlib, 721 150 soʻmlik mahsulot ishlab chiqargan.(1895). Hunarmandchilik asosan mahalliy xomashyodan turli uy-roʻzgʻor buyumlari ishlab chiqarishdan iborat boʻlib, mahalliy aholi hayotida katta oʻrin tutgan. Koʻchmanchi aholi junni qayta ishlash (arqon, qop, gazlama, gilam va boshqalar), oʻtroq aholi turli xil buyumlar (yogʻoch va metall buyumlar, poyabzal, egar va boshqalar) ishlab chiqarish bilan shugʻullangan. [[Файл:Ташкентсткий_округ_на_1926_год.jpg|left|thumb|357x357px| Toshkent okrugi 1926-yil]]

Manbalar

• SSSRning ma'muriy bo'linishi. M., 1929-yil.
• O'zbekistonni rayonlashtirish bo'yicha materiallar. Samarqand., 1926-yil.