Vikipediya

Whitehall saroyi

 

Whitehall saroyi

Whitehallning eski saroyi. Hendrick Danckerts. 1675-yil. Ko'rinish g'arbdan, Avliyo Jeyms parkidan tasvirlangan. Ot qo'riqchilari kazarmasi chap tomonda, uning orqasida balandroq Ziyofat uyi joylashgan. Markazning chap tomonidagi to'rtta minorali bino - saroy darvozasi, "Holbeyn darvozasi" deb ham ataladi.
Koordinatalari 51°30′16″N 00°07′32″W / 51.50444°N 0.12556°W / 51.50444; -0.12556
Joylashuv Vestminster shahri, Midlseks, Angliya
Qurila boshlagan 1240-yil.
Qurilish tamomlangan XV-XVII asrlar
Xarita
Koordinatalari 51°30′16″N 0°7′32″W / 51.50444°N 0.12556°W / 51.50444; -0.12556
Inigo Jonsning 1638-yildagi Whitehalldagi yangi saroy uchun rejasi faqat qisman amalga oshirildi.

Vestminsterdagi Whitehall saroyi (shuningdek, Oq zal deb ham ataladi) 1530-yildan 1698-yilgacha ingliz monarxlarining asosiy qarorgohi boʻlgan, oʻshanda uning koʻpgina inshootlari, ayniqsa 1622-yildagi Inigo Jonsning ziyofat uyi vayron boʻlgan. Genrix VIII yaqin atrofdagi Vestminster saroyidagi eski qirollik turar joylari yongʻin natijasida vayron boʻlganidan keyin qirollik qarorgohini Oq zalga koʻchirdi. Whitehall saroyi saqlanib qolmasa-da, u joylashgan hudud hanuzgacha Whitehall deb ataladi va hukumat markazi boʻlib qoldi.

Oq zal bir vaqtning oʻzida Yevropaning eng katta saroyi bo‘lgan, 1500 dan ortiq xonasi mavjud bo‘lib, xonalar soni bo‘yicha Vatikanni quvib oʻtgan, hamda, undan oldin kengayayotgan Versal saroyi (2400 xona)ga yaqinlashdi[1]. Saroy oʻz nomini Whitehall, hozirgi Britaniya hukumatining koʻplab maʼmuriy binolari qad rostlagan hududda joylashgan koʻchaga metonimik ravishda markaziy hukumatning oʻzi shunday nom bergan. Saroy shimolda Northumberland prospekti bilan chegaradosh hududning katta qismini egallagan. Dauning-stritga va janubdagi Derbi darvozasiga, gʻarbda Horse Guards Roadga qaragan sharqda Temza daryosining oʻsha paytdagi qirgʻoqlarigacha (Viktoriya qirgʻogʻining qurilishi Temzadan koʻproq yerlarni qaytarib oldi) — jami 9, 3 ga maydonni egallagan.

Tarixi

tahrir

XIII asrga kelib Vestminster saroyi Angliyada hukumat markaziga aylandi va 1049-yildan beri qirolning asosiy London qarorgohi boʻlib kelgan. Atrofdagi joy mashhur va qimmat joyga aylangan. York arxiyepiskopi Valter de Grey 1240-yildan keyin Londondagi qarorgohi sifatida yaqin atrofdagi mulkni sotib oldi va uni York Pleys deb atadi.

 
Whitehall saroyining 1544-yildagi eskizi, Anton van den Wyngaerde.

Qirol Edvard I Vestminsterda ish olib borilayotgan vaqtda bir necha marta York Pleysda boʻlgan va uni oʻz atrofidagi joylarni uchun kengaytirgan. York Pleys XV asrda qayta qurilgan va kardinal Wolsey tomonidan shunchalik kengaytirilganki, u Londondagi eng katta uy sifatida faqat Lambeth saroyi bilan raqobatlasha oldi. Shunday qilib, qirol Genrix VIII 1530-yilda kardinalni hokimiyatdan chetlatganida, u Londondagi asosiy qarorgohi sifatida Vestminster oʻrniga (qirollik uyi yoki „shaxsiy“ hududi 1512-yilda yongʻinga uchragan) York Pleysni sotib oldi. Whitehall nomi birinchi marta 1532-yilda qayd etilgan. Bu nom binolar uchun ishlatiladigan oq tosh nomidan kelib chiqqan[2].

Qirol Genrix VIII Flamand rassomi Anton van den Wyngaerdeni York Pleysni qayta qurish uchun yolladi va u hayoti davomida u yerni kengaytirdi. Richmond saroyidan ilhomlanib, u yashil bouling, yopiq haqiqiy tennis korti, xoʻroz urishish uchun chuqur (Vazirlar mahkamasi joyi, 70 Whitehall) va yugurish uchun tiltyard maydoni (hozirgi Ot qoʻriqchilari paradi joyi) boʻlgan sport inshootlarini oʻz ichiga olgan). Taxminlarga koʻra, 1540-yillarda 30 000 funt sterlingdan koʻproq (hozirgi qiymati boʻyicha bir necha million) sarflangan, bu butun Brideuell saroyining qurilishiga qaraganda koʻproq. Genrix VIII saroyda ikkita ayolga — 1533-yilda Enn Boleynga va 1536-yilda Jeyn Seymurga uylandi va 1547-yil yanvarda o‘sha yerda vafot etdi[3].

1611-yilda saroyda Uilyam Shekspirning „Boʻron“ pyesasining birinchi spektakli boʻlib oʻtdi[4]. 1613-yil fevral oyida u malika Yelizaveta va Pfalzlik Fridrix V ning toʻylari Whitehall saroyida boʻlib oʻtdi[5].

Jeyms VI binolarga sezilarli oʻzgarishlar kiritdi, xususan, 1622-yilda Yelizaveta I davridagi avvalgi ziyofat uylari oʻrniga Inigo Jons loyihasi boʻyicha yangi Ziyofat uyi qurilgan. Uning bezagi 1634-yilda Charlz I tomonidan topshirilgan ser Piter Pol Rubens tomonidan shiftni tugatish bilan yakunlandi. 1650-yilga kelib Whitehall saroyi Angliyadagi eng yirik dunyoviy binolar majmuasi boʻlib, 1500 dan ortiq xonaga ega edi. Ular tartibsiz qurilgan boʻlsa-da, tarkibiy qismlari juda koʻp turli oʻlchamlarda va bir necha xil meʼmoriy uslublarda. U bitta binodan koʻra koʻproq kichik shaharchaga oʻxshardi. Binolarning tartibsizligi saroy aʼyonlarining oʻz mablagʻlari yoki qirolning turar joylarini oʻz mablagʻlari evaziga qurish istagi tufayli ortdi. Ser Stiven Foks, Charlz II ning kotibi, 1660-yillarda Ishlar idorasidan unga tayinlangan uchta xonaga qoʻshimchalar qurish uchun ruxsat olgan. Foks bu yerni qurib bitkazgach, saroy tarmogʻida murabbiylar uyi, otxonalar va Temza manzarasi boʻlgan katta saroy qurdi[6].

 
Whitehall saroyining 1680-yildagi rejasi.
 
1698-yilda Kristofer Ren tomonidan chizilgan saroyni almashtirish boʻyicha taklifning bir qismi. Saroy hech qachon qayta tiklanmagan.

Charlz II otasi singari, saroyda insultdan vafot etdi[7]. Jeyms II ser Kristofer Renga turli xil oʻzgarishlarni, jumladan 1687-yilda qurilgan ibodatxonani, qirolichaning xonalarini (taxminan 1688) va qirolichaning shaxsiy turar joylarini (1689) qayta qurishni buyurgan[8]. Angliyada katolik diniga qarshi keskin kurashlar davrida qurilgan Jeyms II ning katolik cherkovi 1686-yilning dekabrida qurib bitkazilganida koʻp tanqid sabab boʻlgan[9]. Shift 8132 boʻlak oltin barg bilan bezatilgan va nefning sharqiy uchida ulkan marmar qurbongoh Wren tomonidan ishlab chiqilgan[10].

Vayronagarchilik

tahrir

1691-yilga kelib saroy Yevropadagi eng katta va eng murakkab saroyga aylandi. 10-aprel kuni avval Portsmut gersoginyasi foydalangan koʻp taʼmirlangan xonada yongʻin sodir boʻlib, eski saroy inshootlariga zarar yetkazgan[11]. 1694-yil oxirida Meri II Kensington saroyida chechakdan vafot etdi va keyingi 24-yanvarda Whitehallda dafn etildi[12].

1698-yil 4-yanvarda sodir boʻlgan ikkinchi yongʻinda qolgan turar-joy va hukumat binolarining koʻpchiligi vayron boʻldi[13]. Yongʻinga yuqori xonadagi xizmatkor sabab boʻlgan, u quritish uchun yonayotgan koʻmir mangaliga hoʻl choyshabni osib qoʻygan[14]. Zigʻir mato yonib ketgan va alanga tezda saroy majmuasiga tarqaldi va oʻt oʻchiruvchilar uni oʻchirguncha 15 soat vaqt oʻtdi. Ertasi kuni shamol kuchayib, olov shimolga tarqaldi. Oʻsha paytda qirolning tadqiqotchisi boʻlgan Kristofer Ren Uilyam III tomonidan ishchi kuchini majmuaning meʼmoriy javohiri — Ziyofat uyini saqlashga qaratishga buyruq olgan[14]. Wren gʻisht teruvchilarga olovning kirishiga toʻsqinlik qilish uchun binoning janubiy tomonidagi asosiy oynani toʻsib qoʻyishni buyurdi. Taxminan 20 ga yaqin xona vayron boʻldi, ammo bu olovning gʻarbga tarqalishini toʻxtatdi[15].

Jon Evelin 5-yanvar kuni qisqacha : „Whitehall yondi! Devor va vayronalardan boshqa hech narsa qolmadi“ deb taʼkidlagan edi[16]. Ziyofat uyi yonida Scotland Yarddagi baʼzi binolar saqlanib qolgan, baʼzilari esa parkga qaragan Xolbeyn darvozasi bilan birga 1769-yilda buzib tashlangan[17].

Yongʻin paytida koʻplab sanʼat asarlari yonib ketgan, ular orasida XVII asrda Gonzaga kolleksiyalarining bir qismi sifatida sotib olingan mashhur - Mikelanjeloning Cupid haykali ham bor. Shuningdek , Kichik Hans Xolbeynning „Genrix VIII portreti“ surati[18] va Jan Lorenzo Berninining qirol Karl I ning marmar portret byusti ham yo‘qolgan[19].

Bugungi kun

tahrir
 
Genrix VIII ning qabri

Ziyofat uyi biroz oʻzgartirilgan boʻlsa-da, hozirda turgan majmuaning yagona ajralmas binosi. Qadimgi saroyning boshqa qismlari hanuzgacha mavjud boʻlib, koʻpincha Whitehall hukumat majmuasida yangi binolar tarkibiga kiritilgan. Bularga Genrix VIII davridagi qasr va sobiq yopiq tennis kortlarining boshqa qismlari kiradi, ular Whitehall 70-dagi Eski Gʻaznachilik va Vazirlar Mahkamasi idorasi tarkibiga oʻtkazilgan[20].

 
Qirolicha Meri xonalari. Whitehall saroyi

1938-yildan boshlab, hududning sharqiy tomoni - Mudofaa vazirligi (MOD) joylashgan bino bilan qayta qurildi, hozirda MOD Asosiy binosi shu tomonda joylashgan. 1938-yilda qirolicha Tek Meri soʻrovi va parlamentdagi vaʼdadan soʻng, yertoʻlani saqlab qolish uchun choralar koʻrildi. Shunga koʻra, u poʻlat va beton bilan oʻralib va 9 fut (3 m) gʻarbda va deyarli 1949-yilda, Ikkinchi Jahon urushidan keyin qurilish qayta tiklanganda chuqurroq — 3x6 m qilib qurildi. Bu strukturaga jiddiy zarar yetkazmasdan amalga oshirildi va u hozir binoning podvalida joylashgan[21].

 
London banket uyi, Whitehall saroyining qolgan yagona qismi

Whitehalldagi sobiq ibodatxonadan (Jeyms II uchun qurilgan) bir qator marmar oʻymakorliklarini endi Somersetdagi Burnham-on-Seadagi Sent-Endryu cherkovida koʻrish mumkin, ular olib tashlanganidan keyin 1820-yilda koʻchirilgan.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Whitehall“. BBC. Qaraldi: 2012-yil 15-avgust.
  2. ↑ „War Office Buildings: a history“. Ministry of Defence. Qaraldi: 2018-yil 27-iyun.
  3. ↑ Cox. „'Whitehall Palace: History', in Survey of London: Volume 13, St Margaret, Westminster, Part II: Whitehall I“ 10–40. British History Online (1930). Qaraldi: 2021-yil 25-avgust.
  4. ↑ „The Tempest first performed“ (2011-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2018-yil 27-iyun.
  5. ↑ John Nichols, Progresses of James the First, vol. 2 (London, 1828), p. 527.
  6. ↑ Adrian Tinniswood. Behind the Throne: A Domestic History of the British Royal Household, 2018 — 103-bet. 
  7. ↑ „King Charles II, Born 1630, St James's Palace; Died 1685, Palace of Whitehall, London“. The Royal Collection. Qaraldi: 2018-yil 27-iyun.
  8. ↑ „'Whitehall Palace: Buildings', in Survey of London: Volume 13, St Margaret, Westminster, Part II: Whitehall I, ed. Montagu H Cox and Philip Norman“ 41–115. London (1930). Qaraldi: 2018-yil 28-iyun.
  9. ↑ Adrian Tinniswood. Behind the Throne: A Domestic History of the British Royal Household, 2018 — 116-bet. 
  10. ↑ London County Council. „Survey of London: Volume 13, St. Margaret, Westminster, Part II: Whitehall“ (1930).
  11. ↑ „Fire in Whitehall ends an age of palaces“. London Online. Qaraldi: 2011-yil 1-yanvar.
  12. ↑ „William III and Mary II“. Historic Royal Palaces. Qaraldi: 2018-yil 6-noyabr.
  13. ↑ Thurley, Simon. Whitehall Palace: an architectural history of the royal apartments, 1240–1698. Yale University Press, 1999 — 142-bet. ISBN 978-0-300-07639-4. Qaraldi: 2012-yil 2-yanvar. 
  14. ↑ 14,0 14,1 „Whitehall fire of 1698“. Historic Royal Palaces.
  15. ↑ Adrian Tinniswood. Behind the Throne: A Domestic History of the British Royal Household, 2018 — 127-bet. 
  16. ↑ Evelyn, John. The diary of John Evelyn. Macmillan and co., limited, 1906 — 334-bet. Qaraldi: 2012-yil 2-yanvar. 
  17. ↑ Cox. „'The Holbein Gate and the Tiltyard Gallery', in Survey of London: Volume 14, St Margaret, Westminster, Part III: Whitehall II“ 10–22 (1931). Qaraldi: 2018-yil 28-iyun.
  18. ↑ „King Henry VIII; King Henry VII“. National Portrait Gallery. Qaraldi: 2018-yil 28-iyun.
  19. ↑ Wittkower, Rudolf. Bernini: The Sculptor of the Roman Baroque. London: Phaidon Press, 1997 — 258-bet. ISBN 978-0714837154. 
  20. ↑ Duncan, Andrew „Cabinet Office“, . Secret London, 5, London: New Holland, 2006 — 111-bet. ISBN 978-1-84537-305-4. 
  21. ↑ „The Old War Office Building; a History“. Ministry of Defence. Qaraldi: 2018-yil 28-iyun.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Whitehall_saroyi&oldid=3998650" dan olindi