Xentog‘ to‘garakboshi
Xentog‘ to‘garakboshi [1] ( lotincha: Phrynocephalus rossikowi) — Oʻzbekiston va Turkmaniston xududida yashovchi toshkaltakesaklar oilasiga mansub kaltakesaklar turi sanaladi[2]. Ular o‘simliklari siyrak cho‘l biotoplarida yashaydi. Ular asosan kunduzgi faol bo‘ladilar. Bahorda urg‘ochi 3 tadan 5 tagacha tuxum qo‘yadi. Xentog‘ to‘garakboshi umurtqasizlar : asosan chumolilar va o‘rgimchaklar bilan oziqlanadi. Xavf bo‘lsa, ular butalar yoki uyalarga yashirinadilar.
| Xentog‘ to‘garakboshi | |
|---|---|
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Sudralib yuruvchilar |
| Oila: | Agamasimonlar |
| Urugʻ: | Phrynocephalus |
| Turlari: | Xentog‘ to‘garakboshi |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Phrynocephalus rossikowi Nikolsky, 1898 | |
Tavsif
tahrirTana uzunligi 4-6 sm.Erkaklari urg‘ochilariga qaraganda yirikroqdir[3] . Tananing yuqori qismi qora dog‘lar bilan qizil-kulrang, pastki qismi esa oq rangda. Dumida cho‘zinchoq chiziqlari mavjud[4].
Soni
tahrirInsoniyatning dastlabki yashash joylarining rivojlanishi va pestisidlardan foydalanish natijasida bu tur qirilib ketgan. Xentog‘ to‘garakboshi Oʻzbekiston va Turkmaniston Qizil kitoblariga kiritilgan [2] . 1970-yillarda lokal populyasiyalarda kuniga 30 tagacha hisobga olinar edi. Hozirda aksariyat yashash joylarida yo‘q bo‘lib ketgan. So‘nggi marta 1978-yili Amudaryoning o‘ng sohilida Nukus shahri va Sultonuvays qoldiq tog‘ida topilganini qayd qilish mumkin[5].
Kichik turlar
tahrirIkkita kichik turga ega:
- Phrynocephalus rossikovi rossikawi
- Phrynocephalus rossikovi shammakowi
Hayot tarzi
tahrirFevral oyidan noyabr oyigacha faol hayot kechiradi, o‘z inida jon saqlaydi va qishlaydi. Juftlashishi mart-aprel oylariga to‘g‘ri keladi. Yiliga 2-3 marta 2 tadan 5 tagacha tuxum qo‘yadi. Bolalari iyun-iyul oyida tuxumdan chiqadi. Keyingi yil bahorda jinsiy voyaga yetadi. Mayda hasharotlar (asosan chumolilar) va o‘rgimchaksimonlar bilan oziqlanadi.
Cheklovchi omillar
tahrirCho‘l zonalarida qo‘riqlarning o‘zlashtirilishi, xususan, yerlarni sug‘orish, pestisidlarni qo‘llash.
Himoya choralari
tahrirOmon qolgan barcha mahalliy populyasiyalarni aniqlash, turlarning tarqalishi va qisqarishi sabablarini aniqlash kerak; ularni muhofaza qilish va tutqunlikda ko‘paytirishni tashkil etish.
Tarqalishi
tahrirJanubiy Orolbo‘yi (Qoraqalpog‘iston, Xorazm viloyati). O‘zbekistondan tashqarida: Shimoliy Turkmanistonning chegaradosh hududlari. Markaziy Turkmanistonda – boshqa kenja turi.
Yashash joyi
tahrirBalandligi dengiz sathidan 300 metrgacha bo‘lgan mayda toshli cho‘llarning o‘simligi siyrak dag‘al tuproqli, ba’zan qumli hamda qumoq tuproqli qismlari.
Manbalar
tahrir- ↑ Банников А. Г., Даревский И. С., Рустамов А. К. Земноводные и пресмыкающиеся СССР. Класс Пресмыкающиеся, или Рептилии. Отряд Ящерицы. Семейство Агамовые. Род Агамы. Род Круглоголовки — „читать онлайн“. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ 2,0 2,1 „Хентаунская круглоголовка — Phrynocephalus rossikowi Nikolskij, 1899“. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ „Банников А.Г., Даревский И.С., Рустамов А.К. Земноводные и пресмыкающиеся СССР. Класс Пресмыкающиеся, или Рептилии. Отряд Ящерицы. Семейство Агамовые. Род Агамы. Род Круглоголовки“. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ Жизнь животных. В 7-ми т. / Гл. ред. В. Е. Соколов. Т. 5. Земноводные. Пресмыкающиеся / А. Г. Банников, И. С. Даревский, М. Н. Денисова и др.; Под ред. А. Г. Банникова. —2-е изд., перераб.—М.: Просвещение, 1985.—399с., ил., 32 л. ил.
- ↑ ХЕНТОҒ ТЎГАРАКБОШИ (PHRYNOCEPHALUS ROSSIKOWI) (Wayback Machine saytida 2022-08-05 sanasida arxivlangan) Redbook.uz
Adabiyot
tahrir- Банников А. Г., Даревский И. С., Рустамов А. К. Земноводные и пресмыкающиеся СССР / под ред. проф. А. Г. Банникова. — М.: Мысль, 1971. — 303 с.