Zardoʻzlik

Zardoʻzlik — bezak sanʼati turi; amaliy sanʼatning zar (tilla va kumush suvi yuritilgan) ip, nozik sim, ipak bilan kashta tikib bezak yaratadigan sohasi. Toʻrtburchak chambarakka (korchoʻpga) oʻrnatilgan baxmal, shoyi, movut, charm va b. matolarga zardoʻzi usulida kashta (gul, naqsh, tasvir) tikiladi. Kashtada baʼzan metall, tosh, shisha munchoklar ham ishlatiladi, turli matolar (baxmal, shoyi va b.)dan quroq qilinadi. Oldindan tayyorlangan (rassomlar tomonidan yaratilgan mujassamot nusxasi kuchirilgan) axta qogʻozlardan keng foydalaniladi. Matoga mustahkamlangan (tikilgan yoki yopishtirilgan) axta qogʻoz zar ip bilan bir tomonlama qoplab tikiladi (mustahkamlovchi chok uchun zar ipga moye rangdagi ipdan foydalaniladi), natijada naqshgul yuzasi zar iplar bilan qoplanadi, matoning teskarisida naqshgul shakligina hosil boʻladi. Zardoʻzlar bezak yaratishda bir necha usulni qoʻllaydilar: zardoʻzi zamindoʻzi va zardoʻzi guldoʻzi, shuningdek, birishimdoʻzi (ipak ishlatilganda), pulakdoʻzi (tugmasimon metall yaproqchalar qoʻllanganda) va b. Mustahkamlovchi va tahrir choklarning bir necha xilini mohirona qoʻllanishi hamda ularning naqsh mujassamoti bilan uygʻunlashuvi zardoʻzi buyumlarga joziba va nafosat baxsh etadi; ularning badiiy qimmati naqsh mujassamoti, xom ashyosi, tikilishi hamda zardoʻz ustaning did va mahoratiga bogʻliq. Naqsh mujassamotida keng tarqalgan anʼana 3. badiiy hunarmandlik turi sifatida Yaqin va Oʻrta Sharqda keng tarqalgan. Asosan, binolar ichini bezaydigan buyumlar, ayollarning bayram liboslari 3. bilan tayyorlangan. Arxeologik topilmalar, tarixiy qoʻlyozmalar Oʻrta Osiyo xalqlari orasida zardoʻzi kiyim va badiiy buyumlar tikish qadimdan rivojlanganligini koʻrsatadi. Ispan elchisi Klavixo uz esdaliklarida 3. usulida tikilgan koʻrpatoʻshaklar, ipak matoga zar taqilgan qimmatbaho darpardalar va chodirlar haqida, erkak va ayollarning zar ipda tikilgan kiyimlari haqida zavq bilan yozadi. Abdurazzoq Samarqandiy oʻzining "Hindiston safarnomasi" risolasida Shohrux (1442) Hindistonning Kalkutta viloyati hukmdori huzuriga yuborgan elchilari orqali unga zardoʻzi doʻppi sovgʻa qilgani qayd etilgan. Vosifiy oʻzining risolalarida 3. kasbi toʻgʻrisida soʻz yuritgan. Darqaqiqat, 15—18-asrlarda Buxoro, Samarqand, Hirotda 3. yuksak pogʻonaga koʻtarilgan. Uning 19-asrdagi taraqqiyoti Buxoro bilan bogʻliq. Buxoroda saqlanib kelayotgan 3. kasbi uzoq davr mobaynida sayqal topib, takomillasha borgan. 3. bilan, asosan, erkaklar shugʻullangan (hozir ayollar orasida ham keng tarqalgan), ular ustaxonalarga uyushib ishlashgan. 19-asr oʻrtalari 20-asr boshlarida yaratilgan zardoʻzi buyumlar (toʻn, kamzul, chakmon, chalvor, poyabzal, belbogʻ, salla, kuloh va jul kabi)ning deyarli barchasi amir va uning oilasi, saroy aʼyonlari uchun tayyorlangan, qisman badavlat xonadonlar buyurtmalari ham bajarilgan. 19-asr 30—60y.larida Z.da aks ettirilgan mujassamotlar qanchalik oddiy boʻlsa, kashta — gullar ham shunchalik ravon va jozibador boʻlgan. 19-asr 70—80y.larida zar ip yoki zar aralashtirib eshilgan ipak ip (pushti, toʻq qizil, moviy, yashil)dan foydalanilgan. Z.ning zardoʻzi birishimdoʻzi nomli oʻziga xos turi shu davrga xosdir. 1893-yildan zar iplarning yangi navlari koʻp miqdorda ishlab chiqarilib, ular rangli ipak iplarni siqib chiqardi va umumiy tikish uslubini ham tubdan oʻzgartirib yubordi.

1890— 1900y.lardagi 3. zargarona oʻta nozikligi bilan ajralib turadi. Turli koʻrinishdagi boʻrtma girixlar, yulduzchalar va shunga oʻxshagan boshqa bezaklar buyumga oʻzgacha zeb berib turgan, ayniqsa, davqur mujassamoti alohida oʻrin tutgan. 20-asr 20y.larida barcha amaliy buyumlarning turlari oʻzgardi, avvalgi hashamdor buyumlar oʻrnini nafis ishlangan, davr talabiga mos buyumlar egalladi, naqsh mujassamoti soddalashtirildi, anʼanaviy naqshlar davr ruhini ifoda etuvchi shakllar bilan boyitildi. Zardoʻzlar ayollarning bayram liboslari (koʻylak, nimcha, doʻppi, kamar, kavush, sumkacha), anʼanaviy buyumlar, erkaklar uchun sovgʻa toʻnlar, doʻppilar tayyorlay boshladilar. 40—50y.lar boshida mahobatli zardoʻzi namoyonlar yaratish sezilarli darajada rivojlandi. Dastlabki yirik ish Navoiy teatri uchun tikilgan zardoʻzi parda boʻldi (1947, A. Shchusev chizgisi, hajmi 7x27 m). Rassomlarning amaliy sanʼat ustalari bilan hamkorligi hamda ijodiy izlanishlar natijasida yangi mujassamotli mayda buyumlar, badiiy jihatdan qimmatli namoyonlar yaratildi va yaratilmoqda: "Kitoba" (1952, N. Aminov chizgisi), "Paxta" (1955, M. Prutskaya chizgisi), "Bayram" (1959, V. Stolyarov va M. Ahmedova chizgisi), "Girih" (1962, V. Stolyarov chizgisi), Alisher Navoiyning 525 yilligiga (1968) va b.ga bagishlangan namoyonlar Z.ning katta yutugʻi boʻldi. 90y.larga kelib 3. qayta tiklandi. Buxoro, Andijon, Namangan, Fargona, Toshkent, Samarqand, Urgut, Qarshi, Jizzax sh.lari, Surxondaryo viloyati zamonaviy 3. sanʼatining markazlari hisoblanib, zardoʻz ustalar (N. Aminov, B. Jumayev, S. Akbarova, T. Sodikrva, G. Bozorova, G. Pirimqulova, M. Habibova, G. Nurtoyeva, M. Muhiddinova, D. Tosheva va b.) chopon, doʻppi, nimcha kabi liboslar katorida mavzuli namoyonlar, teatr pardalari hamda sovgʻa buyumlar, ignadonlar, koʻzoynak gʻilofi, upaelik sumkachalarini 3. usullarida bezatishni rivojlantirdilar.

B. Jumayev rafiqasi M. Jumayeva bilan birgalikda Buxoro zardoʻzlik sanʼati maktabini tiklash va rivojlantirish maqsadida markaz tashkil qildi (1995). B. Jumayevning "Bahouddin Naqshbandiy" (1997), "Buxoroyi Sharif" (1997), "Qoʻshtovus" (1998), "Gultuvak" (1998), "Alisher Navoiy" (1998) mavzularidagi devoriy namoyenlarining yuqori darajadagi texnik ijrosi hamda muallifning oʻziga xos uslubi va badiiy anʼanalarning uygʻunlashganligi bilan ajralib turadi. Ustalar va rassomlar yaratayotgan yirik mavzuli zardoʻzi buyumlar respublika va chet mamlakatlar koʻrgazmalarida namoyish etilmoqda, muzeylarida saqlanmoqda (yana q. Buxoro "Zardoʻz" aksiyadorlik jamiyati).

Ad.:Sidorenko A. I., Artikov A. R., Radjabov R. R., Zolotoye shityo Buhari, T., 1984.

Sayyora Mahkamova.