Abbos ibn Maʼmun
Abbos ibn Maʼmun (arabcha: العباس بن المأمون) (838-yilda vafot etgan) abbosiy shahzodasi va sarkardasi, abbosiy xalifa Maʼmunning (h. 813–833) oʻgʻli. Arab — Vizantiya urushlarida tanilgan harbiy rahbar, amakisi Muʼtasim (h. 833–842) foydasiga xalifalikdan voz kechib, merosxoʻrlikka oʻtgan. 838-yilda Muʼtasimga qarshi fitna uyushtirgani uchun hibsga olinib, qamoqda vafot etgan.
| Abbos ibn Maʼmun العباس إبن المأمون | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tugʻilishi | Abbos ibn Abdulloh al-Maʼmun ibn Horun ar-Rashid ibn Muhammad al-Mahdiy ibn Abdulloh al-Mansur | ||||||||||||||
| Vafoti | 838-yil | ||||||||||||||
| Dafn etilgan joy | |||||||||||||||
| Sulola | Abbosiylar | ||||||||||||||
| Otasi | Maʼmun | ||||||||||||||
| Onasi | Sundus | ||||||||||||||
| Dini | Sunniy islom | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
Biografiyasi tahrir
Abbos Maʼmunning Sundus ismli kanizagidan tugʻilgan oʻgʻli edi[1]. 828—829-yillarda Maʼmun uni Yuqori Mesopotamiya va Mesopotamiyaning Vizantiya imperiyasi harbiy chegara hududi (tugʻur) gubernatori etib tayinlaydi. Abbos Vizantiyaga qarshi yurishlarda jasorati bilan ajralib turgan[1][2]. 830-yilning yozida Abbos Ozarbayjonda Bobak Xurramdin boshchiligidagi xurramiy isyonchilariga qarshi ekspeditsiyaga rahbarlik qildi. Mazkur harbiy yurishga Abbosning nisbatan tajribasizligi inobatga olinsa, qoʻshinga Vizantiya asirlari kontingenti bilan hamrohlik qilgan general arman Manuel qoʻmondonlik qilgan boʻlishi mumkin[3]. Abbos qoʻshinlari Xurramiylarga qarshi yurishda bir qancha muvaffaqiyatlarga erishib, ortga qaytgan. Hadas shahridagi Vizantiya chegarasi yaqinidan oʻtayotganda, Abbos va arab zobitlarining ishonchini qozongan Manuel Abbosni yaqin atrofdagi dovonlardan oʻtib, Vizantiya hududiga bostirib kirishga koʻndiradi. Chegarani kesib oʻtgach, Manuel Abbos va uning atrofidagilarni qurolsizlantirish va boshqa Vizantiya asirlari bilan birga imperiyaga qaytish uchun ov vaqtidan unumli foydalangan. Abbos oʻz odamlari bilan ortda qolib ketib, yana qoʻshinlariga qoʻshilgach, togʻlardan oshib, xalifalikka tomon chekindi[4].
Keyingi yili Abbos Vizantiya Onadoʻlisi ustiga harbiy yurishda otasi va amakisiga hamrohlik qildi. Arab qoʻshini Kilikiya darvozasidan oʻtib, iyul oyi boshida Heraklea Kibistrani egallab olgach, qoʻshin xalifa, Muʼtasim va Abbos boshchiligidagi uchta guruhga boʻlinib, Kappadokiya boʻylab yurish boshladi. Ikki guruh vayron boʻlgan hududda deyarli hech qanday natijaga erisha olmadi, ammo Abbos koʻproq muvaffaqiyatga erishdi. Abbos qoʻshini Tyana shahrini taslim boʻlishga majbur qilib, shaharni vayron qildi. Imperator Theophilos (h. 829–842) boshchiligidagi Vizantiya qoʻshinlari bilan toʻqnashib, ularni kichik jangda magʻlub etdi[5]. Maʼmun 832-yilda Vizantiyaga bosqinni davom ettirdi. Xalifaning qoʻshini strategik ahamiyatga ega Loulon qalʼasini egallab oldi. 832-yil oxirida xalifa katta qoʻshin toʻplay boshladi. Onadoʻlini bosqichma-bosqich bosib olish va mustamlaka qilish, oxir-oqibat esa Konstantinopolning oʻzini ham egallab, imperiyani boʻysundirish niyatida ekanligini eʼlon qildi. Binobarin, 833-yil 25-mayda Abbos ilgʻor qoʻshinlari bilan Vizantiya hududiga yoʻl olib, Tyana oʻrnida harbiy baza qura boshladi. Bu joy mustahkamlanib, iyul oyi boshida Onadoʻliga oʻtadigan xalifaning qoʻshini kelishini kutishi kerak edi. Aynan shu pallada Maʼmun kasallanib vafot etdi. Baʼzi zamonaviy olimlar xalifaning oʻlimi davlat toʻntarishi natijasida sodir boʻlganini taxmin qilishadi[6][7].
Xalifaning kasalligi haqida xabar olgan Abbos qoʻshinni tashlab, otasining qarorgohiga boradi. Maʼmun oʻlim toʻshagida ekan, oʻz ukasi Muʼtasimni oʻziga voris etib tayinlab, vafot etadi[1]. Abbos Maʻmunning oʻgʻli, shuningdek, otasining soʻnggi yurishlarida muhim rol oʻynaganini hisobga olib, merosxoʻrlikka daʼvogar deb hisoblangan. Biroq, Dinavariy taʼkidlaganidek, Abbos rasman merosxoʻr etib tayinlangan yoki yoʻqligi ham nomaʼlum[1]. Uning asosiy raqibi amakisi Muʼtasim boʻlib, Tabariyning maʼlumotlariga koʻra, oʻlim toʻshagida yotgan Maʼmun Muʼtasimni merosxoʻr deb atagan[1]. Haqiqiy voqealar qanday boʻlganidan qatʼi nazar, Muʼtasimning mavqei yuksak boʻlganini akasi uchun janoza namozini oʻqigani fakti koʻrsatib turibdi[1]. Abbos tezda omma oldida Muʼtasimga bayʼat qilish orqali qoʻshinlarni tinchlantirishga harakat qildi. Qoʻshinning katta qismi Abbosning roziligidan norozi boʻlib, amakisining oʻrniga Abbosni xalifa deb eʼlon qilishni xohlashgan edi[2][8].
Shunga qaramay, Muʼtasimning taxtdagi barqarorligi xavf ostida edi. Aynan shuning uchun ham xalifa Maʼmun boshlagan yurishdan voz kechdi. Tyanadagi yangi harbiy baza vayron qilinib, hali ham norozi qoʻshin xalifalikka qaytdi[2][9]. Amakisining merosxoʻrlik huquqiga rozi boʻlganiga qaramay, Abbos chegara oʻlkalarning hokimligidan chetlashtirildi. Shunday boʻlsa-da, Abbosiylar saroyidagi bir qancha yetakchi shaxslarning qoʻllab-quvvatlashini saqlab qoldi[1]. Abbos tez orada Muʼtasimga qarshi guruhlarning diqqat markaziga tushdi. Ayniqsa, uning turk qul askarlariga (gʻilmon) tayanishi va ularga koʻrsatayotgan iltifoti ortib bordi. Bu norozilik general Ujayf ibn Anbasa boshchiligida uyushtirilgan va Muʼtasimni oʻldirib, Abbosni taxtga oʻtkazishni maqsad qilgan fitnaga olib keldi. Maʼlumotlarga koʻra, mazkur fitna Muʼtasimning 838-yilda Vizantiyaga qarshi yurishi paytida fosh qilingan va xalifaga bu haqda mashhur Amoriy qamalidan keyin xabar berilgan. Muʼtasimning ishonchli turk qoʻmondoni Ashinas boshchiligidagi tergov natijasida koʻpchilik fitnachilar qatl etildi. Bu voqea qoʻshinni tozalashga aylanib ketdi. Natijada, shu paytgacha hukmron boʻlgan xurosonlik shaxslar Muʼtasim maʼqullagan turklar bilan almashtirildi[10]. Tabariyning soʻzlariga koʻra, Abbos mast holda fitnadan xabardorligini tan olgan. Uni Giyerapolda Muʼtasimning yana bir leytenanti Afshin zindoniga qamab, sekin va qiynoqlar bilan qatl qildi. Jumladan, Abbosga juda shoʻr ovqat berildi, suv berilmadi va kigizga oʻralgan holda oʻlgunga qadar quyoshda qoldirildi[1][2]. Abbosning Sundusdan tugʻilgan toʻrt ukasi turk qoʻmondoni Itax tomonidan podvalga qamoqqa tashlangan va ularni boshqa koʻrishmagan[1]. Abbosning erkak jinsiga mansub avlodlari ham Ashinas tomonidan qamoqqa tashlanib, qatl qilingan[11].
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Turner 2013.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Zetterstéen 1960, ss. 11–12.
- ↑ Treadgold 1988, s. 272.
- ↑ Treadgold 1988, s. 273.
- ↑ Treadgold 1988, ss. 275–276, 279.
- ↑ Treadgold 1988, ss. 279–281.
- ↑ Gordon 2001, s. 47.
- ↑ Gordon 2001, ss. 47–48.
- ↑ Treadgold 1988, s. 281.
- ↑ Gordon 2001, ss. 48–49, 76–78.
- ↑ Gordon 2001, s. 77.
Adabiyotlar tahrir
- Gordon, Matthew S.. The Breaking of a Thousand Swords: A History of the Turkish Military of Samarra (A.H. 200–275/815–889 C.E.). Albany, New York: State University of New York Press, 2001. ISBN 0-7914-4795-2.
- Treadgold, Warren. The Byzantine Revival, 780–842. Stanford, California: Stanford University Press, 1988. ISBN 978-0-8047-1462-4.
- Turner, John P. (2013). "al-ʿAbbās b. al-Maʾmūn". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. ISBN 9789004252691. ISSN 1873-9830. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_24639.
- Zetterstéen, K. V. (1960). "al-ʿAbbās b. al-Maʾmūn". in Gibb, H. A. R.. Encyclopaedia of Islam. Volume I: A–B (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 11–12 b. OCLC 495469456. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_0023.