Abulxayrxon (Kichik juz)
Abulxayrxon (qoz. Әbіlqayir Mұxammed Qazi baһadүr xan 1693 —1748-yillar) – Kichik juz xoni[1]. Abulxayrxon 1720-yillarda qozoqlarning jungʻar bosqinchilariga qarshi kurashiga boshchilik qilgan. 1731-yilda Abulxayrxon qozoq zodagonlarining bir qismi bilan oʻzlarining Rossiyaga tobe boʻlishga tayyor ekanliklarini maʼlum qilgan. Koʻpchilik qozoq sultonlarining Abulxayrxon siyosatiga qarshi muxolifatda boʻlishlari natijasida Abulxayrxonning rejasi amalga oshmagan. Abulxayrxon chingiziy Baroq sulton tomonidan oʻldirilgan.[2]
| Abulxayrxon | |
|---|---|
 | |
| Kichik juz xoni | |
|
Mansab davri 1718 – 1748 | |
| Vorisi | Nuralixon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1693 Qozoq xonligi |
| Vafoti |
1748-yil 12-avgust Aqtoʻbe |
| Bolalari | Eralixon |
| Otasi | Oytoq hoji |
| Dini | Islom (sunniy) |
Hayoti tahrir
Yoshligidan u Qalmoq xoni Ayuqa saroyida xizmat qilgan[3][4].
1698-yilda u boshqirdlar bilan birga boʻlib, u yerda qabilalararo nizolardan yashiringan. 1704—1711-yillardagi boshqirdlar qoʻzgʻolonida qatnashgan[5].
1709-yilda Qozoq xonligiga qaytib kelgach, Kichik Juzda oʻzining ulusiga hukmdori etib saylangan. Sultonlarning har biri qozoqlar orasida oʻzining qoʻshiniga ega boʻlgan. 18-asrning ikkinchi choragida Abulxayrxon Sultonning hokimiyati Alshin qabilalarining ittifoqi edi. 1709-1711 yillarda Oyratlar Qozoq xonligi hududiga katta bosqin uyushtirganlar. Xavf qozoqlarni 1710-yilda Qoraqum choʻlida qurultoy oʻtkazishga majbur qilgan, unda Bogenbay botir qoʻshinlarga qoʻmondon etib saylangan, Abulxayrxon esa qozoqlarning vaqtinchalik oliy qoʻmondoni etib saylangan. 1717-yil oxirida Oyratlarga qarshi yurish boshlangan, bu yurish magʻlubiyat bilan yakunlangan, buning sabablaridan biri Taukexon vafotidan keyin saylangan Abulxayrxon va Kaip Xon oʻrtasidagi kelishmovchilik edi.
1718-yilda qozoq xoni Kaip Xonning vafotidan soʻng Qozoq xonligi uchga – Katta, Oʻrta va Kichik Juz xonliklariga boʻlingan. Abulxayr Kichik juz xoni etib saylangan.
1724—1739-yillarda Abulxayrxonning qarorgohi Turkiston shahri boʻlgan.
Abulxayr jungʻorlar bilan urushda faol qatnashgan. Toshkent, Turkiston, Sayram shaharlarini himoya qilishda alohida jasorat koʻrsatgan. Bu shaharlar jungʻorlar tomonidan qamal qilinganidan soʻng, tengsiz jangga kirgan, dushman qoʻliga tushgan onasi va xotinidan ayrilgan Abulxayrxon Kichik Juzga chekinishga majbur boʻlgan. 1724-yilda Abulxayrxon Turkiston shahrini jungʻorlardan ozod qilgan. Taxminan bir yil davomida u shahar va uning atrofidagi qishloqlarni oʻz qoʻl ostida ushlab turgan, lekin 1725-yil boshida dushmanning qoʻshinlari bosimi ostida u Janubiy Qozogʻistonni tark etishga majbur boʻlgan.
Shuningdek, u Volga qalmoqlari bilan, Xiva xonligi tarkibidagi Kichik Juz yerlariga bostirib kirgan turkmanlar bilan Mangʻishloq uchun ham kurashgan.
Manbalar tahrir
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ "Abulxayrxon (Kichik juz)" OʻzME. A-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ „Иакинф (Бичурин). Историческое обозрение ойратов или калмыков. Волжские калмыки.“.
- ↑ Yerofeeva I. V. Xan Abulxair: polkovodes, pravitel, politik. – Almati: Dayk-Press, 2007. – S. 129. – 484 s.
- ↑ „Интернет-газета «Реальное время». «Алдаровщина»: как царские чиновники планировали сократить численность башкир“. 2021-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-oktyabr.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |