Afg‘oniston respublikasi (1973—1978)
Afg‘oniston Respublikasi (Pushtu.د افغانستان جمهوریت, Dariy.جمهوری افغانستان) — 1973-1978-yillarda Afg‘onistondagi birinchi respublika nomi.
| Afgʻoniston Respublikasi pushtucha: د افغانستان جمهوریت dariycha: جمهوری افغانستان Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya Pushtu.څو چې دا ځمكه اّسمان وي Tso če dā źməka asmān wī | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Poytaxti | Kobul | ||||||||
| Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
| Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
| Dini | 99 % Islom, 1 % boshqalar | ||||||||
| Pul birligi | Afgʻoni | ||||||||
| Tarixiy davr | Sovuq urush | ||||||||
| Maydoni | 647 500 km² | ||||||||
| Aholisi | 13 199 600 kishi (1978-yil) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Bittapartiyaviy prezidentlik respublikasi | ||||||||
| Prezident | |||||||||
| - 1973—1978-yillar | Muhammad Dovud Xon | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1973—1978-yillar | Muhammad Dovud Xon | ||||||||
| Parlamenti | Loya Jirgʻa | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Respublika deb eʼlon qilinishi | 1973-yil 27-iyul | ||||||||
| - Saur inqilobi | 1978-yil 27—28-aprel | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
Tuzilishi
tahrir1973-yil iyul oyida qirol Muhammad Zohirshoh Italiyada bo‘lganida uning amakivachchasi va sobiq bosh vazir Muhammad Dovud davlat to‘ntarishi uyushtirdi va mamlakatda respublika hukumatini o‘rnatdi. Dovud avval bosh vazir lavozimida ishlagan, biroq 1963-yilda Zohirshoh hukumatidan iste’foga chiqishga majbur bo‘lgan. Qirol fuqarolar urushining oldini olish uchun taxtdan voz kechishga qaror qildi[1].
Afg‘on xalqi qirol hukmronligidan ko‘ngli to‘lmay, davlat to‘ntarishi va respublikaning e’lon qilinishiga dastlab ijobiy munosabatda bo‘ldi.
Ichki siyosati
tahrir1973-yilgi davlat to‘ntarishi muvaffaqiyatidan so‘ng Muhammad Dovud mamlakat bosh vaziri bo‘ldi. 1977-yil 14-fevraldan Afgʻoniston prezidenti ham boʻldi.
1973-yilda Afg‘onistonning sobiq bosh vaziri Muhammad Hoshim Mayvandval Dovudga qarshi fitna uyushtirgani uchun hibsga olindi. Suddan oldin u qamoqxonada o‘z joniga qasd qilgan deb hisoblansa-da, ko‘pchilik uni Dovudning odamlari tomonidan qiynoqqa solib o‘ldirilganiga ishonishadi.
Dastlab, Dovud kommunizm tarafdori bo‘lgan so‘l siyosatchilar va hatto ateistlar bilan hamkorlik qildi, bu esa uning hokimiyatiga jihod eʼlon qilgan konservatorlar va islomchilarga qarshi chiqdi (1975-yil). Ularning qo‘zg‘olonlari 1976-yilda hukumat kuchlari tomonidan qatʼiy va shafqatsizlarcha bostirildi.
1974-yilda Dovud Afg‘oniston milliy inqilobiy partiyasini (AMIP) tuzdi. Tez orada mamlakatda afg‘on kommunistlariga dushman bo‘lgan avtoritar bir partiyaviy rejim shakllandi.
1977-yil yanvar oyida Loya Jirg‘a chaqirilib, yangi konstitutsiya va prezidentlik respublikasi tashkil etilishini tasdiqladi.
Dovud tubdan va umuman hech qanday ichki yoki iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirmadi, mamlakatda turmush darajasi ko‘tarilmadi. Shunga qaramay, Dovud hukmronligi yillari Afg‘oniston uchun juda tinch va qonli fuqarolar urushining boshlanishi bo‘lgan.
1978-yil 27—28-apreldagi Saur inqilobi natijasida Dovud rejimi ag‘darildi. Dovudning o‘zi o‘ldirildi. Birinchi Afgʻoniston Respublikasi quladi va uning oʻrniga Demokratik Respublikasi tashkil topdi.
Tashqi siyosati
tahrir1973-yilgi davlat to‘ntarishidan ko‘p o‘tmay Dovud tomonidan e’lon qilingan hech qanday harbiy ittifoqqa qo‘shilmaslik siyosati SSSR bilan tomonidan ijobiy munosabatda bo‘ldi. Biroq 1977—1978-yillarda Afg‘onistonning bu davlat bilan munosabatlari Dovud rejimi bilan Pokiston va Eron o‘rtasidagi yaqinlashish siyosati tufayli yomonlashdi.
1976-yilda Dovud yetti yillik iqtisodiy rivojlanish rejasini e’lon qildi, unga ko‘ra u Fors ko‘rfazi va Yaqin Sharq davlatlaridan moliyaviy yordam so‘rashni boshladi va bir vaqtning o‘zida SSSRni rad etdi.
1977-yil aprel oyida Dovud SSSRga rasmiy tashrif bilan keldi. Tashrif muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Undan keyin Pokiston va Eron maxsus xizmatlarining suvchi agentlari Afg‘onistonni bosishni boshladilar. Kommunistik muxolifatga qarshi kurashda ittifoqchilarga muhtoj bo‘lgan Dovud bunga to‘sqinlik qilmadi. Eron shohining Afgʻonistonga tashrifi 1978-yil iyun oyida, sentyabrda esa Dovudning AQShga tashrifi rejalashtirilgan edi. Bularning barchasiga qaramay, SSSR rahbariyati Afg‘oniston Xalq Demokratik partiyasi (AXDP) kuchlari tomonidan uyushtirilgan Saur inqilobidan unchalik xursand bo‘lmadi.
Manbalar
tahrir- ↑ Barry Bearak.. „Former King of Afghanistan Dies at 92“ (2007-yil 23-iyul). 2020-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-oktyabr.