Akkretsiya — Koinot jismiga (ayrim turdagi yulduzlar, galaktikalar yadrolari va boshqalar) atrof muhitdan yoki qoʻshni obʼyektdan moddaning uzluksiz tushib borish jarayoni. A. jarayoni oq mitti. pulsar va qora oʻra kabi obʼyektlar uchun alohida oʻrganilgan. Kuzatuvlarga koʻra, Galaktikamiz juda ham zich qoʻshaloq yulduzlarga boy va, xususan, yangi yulduz hodisasi koʻpincha aynan ularda roʻy bermoqda. Fizik va dinamik bogʻlangan qoʻshaloq yulduzning biri oddiy yulduz boʻlsa, uning sirtidan asosan vodoroddan iborat modda ikkinchi komponentga — oq mittiga tushib yigʻilib boradi. Oq mittining oʻz vodorodi allaqachon yonib tugagani, yigʻilayotgan vodorod massasi va temperaturasi esa asta oshib borishi sababli toʻsatdan termoyadro reaksiyasi sodir boʻlib, yangi yulduz hodisasi kuzatilishi mumkin. Pulsarlar atrofida esa A. hodisasi sodir boʻlish-boʻlmasligi ularning yoshiga bogʻliq. Yosh pulsar yuqori energiyali zarrachalar manbai boʻlgani uchun unda A. yuz bermaydi. Pulsar yoshi taxminan 106- 107 yilga yetgach A. roʻy bera oladi. Pulsar sirtidagi gravitatsion potensial 0,15 s2 ekanligi sababli (s — nur tezligi), agar u qoʻshaloq tizim aʼzosi boʻlsa, A. tufayli kuchli rentgen nurlanishi vujudga keladi. Kosmik apparatlardan olib borilgan kuzatuvlar yordamida qator rentgen pulsarlari (Sep X-3, Her X-1 va boshqalar) topilgan. Qora oʻralar yaqinidagi ayrim faol jarayonlar ham A. modeli yordamida oson va toʻgʻri tushuntirilmoqda.

Umumiy holda A. turlarini 3 sinfga ajratish mumkin: disksimon, sferik va nosimmetrik. Bular ichida disksimon A. yaxshi oʻrganilib, adabiyotda akkretsion disk atamasi tez-tez uchrab turadi. Gap shundaki, oddiy yulduzdan relyativistik yoki kompakt (zichligi katta, oʻlchami kichik) yulduzga oqib tushayotgan massa impuls momentiga ega boʻlib, u A. diskini hosil qiladi (rasm). Bu moment yoʻqolmagunga qadar A. massasi kompakt yulduzga tusha olmaydi. Shu sababli, uning atrofida aylanuvchi akkretsion disk vujudga keladi. A. natijasi kompakt yulduzning magnit maydoniga ham bogʻliq. Diskning eng qaynoq ichki qismida issiqlik va dinamik beqarorliklari yuz beradi. Markazdan tarqalayotgan nurlanish bosimi va elektromagnit kuchlar taʼsirida A. diskining oʻqi yoʻnalishlari boʻylab moddaning harakat tezlanishi yuz beradi. Bu kuzatilayotgan faol jarayonlar sababli boʻlishi kerak. Kvazarlar va galaktikalar yadrolari faolligi ham A. diski modeli yordamida tushuntiriladi.

Salohiddin Nuriddinov.[1]

Manbalar tahrir

  1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil