Anarxizm

Anarxizm (yun. „anarchia“ – hokimiyatsizlik, beboshlik) – rahbar sifatida faqat alohida shaxsning xohish-irodasinigina tan olib, har qanday hokimiyat va davlat tuzumini rad etuvchi jamiyat toʻgʻrisidagi taʼlimot. Antik dunyo zamonidayoq anarxizmga xos fikr yuritish alomatlari boʻlgan, qadimgi xristianlikda diniy shaklda, keyinchalik oʻrta asrlar mazhablarida ham uchraydi. Lekin ilmiy nazariya sifatida anarxizm keyin paydo boʻlgan. Nemis faylasufi K. Shmidt (Shtirner), fransuz olimi P. Prudon, rossiyalik M. Bakunin uning nazariyotchilari hisoblanadi. Anarxizm baʼzi oʻrinlarda liberalizm bilan chatishib ketadi, har qanday davlat hokimiyatini yoʻqotishni va ishlab chiqaruvchilar uyushmalarining federatsiyasini tuzishni yoqlaydi.

Anarxizm

Anarxizm anʼanaviy kuch tuzilmalari gʻoyalariga qarshi chiqadi va ularni savol ostiga oladi. Faylasuf Tomas Hobbs oʻzining „Leviafan“ asarida anarxist jamiyatlarni leviafani bor markazlashgan davlatga qarama-qarshi ibora sifatida ishlatadi.

Hozirda teoriyadagi anarxist davlatlar yoʻq. Lekin ayrim davlatlarda, masalan, Livan, Nigeriya, Kurdiston hududlari, Meksika, Kongo davlatlarida anarxizmning ayrim elementlarini koʻramiz.

Anarxizmning individualist anarxizm, anarxosindikalizm, anarxizm-kommunizm kabi turlari mavjud.

Anarxizmning asosiy elementlari:

– Antidavlatchilik: anarxizmga koʻra davlat keraksiz va tabiatan majburlov vositasi boʻlib kelgan. Ularga koʻra hokimiyat markazsizlashtirilishi va fuqarolar oʻrtasida gorizontal taqsimlanishi kerak.

– Individual erkinlik: anarxistlar shaxsiy erkinlik va avtonomiyaga urgʻu berishadi, inson oʻz qarorlarini erkin, hech qanday markaziy hokimiyat ishtirokisiz qabul qilishi kerak deb hisoblashadi.

– Tenglik: anarxistlar uchun sotsial tenglik muhim va ular ijtimoiy iyerarxiyalar va iqtisodiy eksplatatsiyaga qarshi kurashishadi.

Anarxizm davlat hokimiyatini, majburiy boshqaruv tizimlarini va ijtimoiy hierarchiyalarni rad etuvchi mafkura bo‘lib, tarixan jamiyatda erkinlik va tenglikni ta’minlash uchun davlat tuzilmalari va kuch ishlatar idoralarisiz o‘zini o‘zi boshqarishga asoslangan tizimlarni rivojlantirishni targ‘ib qilgan. Bu mafkura XVIII asr oxirida va XIX asr boshlarida, ayniqsa, Fransiya Inqilobi va sanoat davrida jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy adolatsizliklarga qarshi norozilik kayfiyatining kuchayishi bilan keng tarqaldi.

Anarxizmning kelib chiqishi va tarixiy rivoji

Anarxizmning ilk ildizlari qadimgi yunon va sharq falsafasida ham kuzatiladi. Bu g‘oyani tizimli mafkura sifatida birinchi bo‘lib ishlab chiqqanlardan biri Pyer-Jozef Prudon bo‘lgan. Prudon “Mulk – bu o‘g‘irlik” degan mashhur iborani aytgan va mulkchilik va kapitalizmni tanqid qilgan. Uning fikricha, jamiyat o‘zini o‘zi boshqarishi kerak va davlatning aralashuvisiz yashashi mumkin. XIX asrda Prudonning izdoshlari Mikhail Bakunin va Pyotr Kropotkin kabi rus inqilobchilarining g‘oyalari anarxizmni yanada rivojlantirib, davlat hokimiyatiga qarshi kurashgan va jamiyatdagi erkin ijtimoiy tuzumni taklif etgan.

Anarxizm g‘oyalari va ta’siri

Anarxizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida turli davlatlarda inqilobiy harakatlar va ishchilar tashkilotlariga ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya, Ispaniya, Italiya va Fransiya kabi mamlakatlarda anarxistik partiyalar va tashkilotlar paydo bo‘ldi. Ayniqsa, Ispaniyada anarxizm kuchli ta’sirga ega bo‘lib, 1936–1939-yillardagi Ispaniya fuqarolar urushi davrida Kataloniya va Aragon kabi hududlarda anarxistlarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimlari tashkil etilgan. Bu hududlarda sanoat va qishloq xo‘jaligi kooperatsiyalari tuzilib, anarxist g‘oyalar asosida boshqarilgan.

Anarxizmning turli yo‘nalishlari va shakllari

Anarxizm bir nechta yo‘nalishlarga ega:

1. Anarko-kommunizm – Anarxizmning eng keng tarqalgan yo‘nalishi bo‘lib, iqtisodiy tenglik va mulkchilikka qarshi g‘oyalarni ilgari suradi. Pyotr Kropotkin bu yo‘nalishni rivojlantirgan.

 

2. Anarko-sindikalizm – Ishchilar harakatlariga tayanib, kasaba uyushmalar va ishchilar tashkilotlari orqali erkin jamiyat tuzishni maqsad qiladi. Bu yo‘nalish, ayniqsa, Fransiya va Ispaniyada rivojlangan.

3. Anarko-individualizm – Davlat va jamiyat tomonidan cheklovlardan xoli individual erkinlikni ta’minlashni talab qiluvchi yo‘nalish. Emma Goldman va Maks Stirner ushbu yo‘nalishning mashhur vakillaridir.

4. Yashil anarxizm – Ekologik masalalarga e'tibor qaratadi va kapitalizmni tabiiy resurslarni ekspluatatsiya qilganlikda tanqid qiladi.

Anarxizmning zamonaviy davrlardagi ta’siri

Bugungi kunda anarxizm to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlatlar boshqaruvida mavjud bo‘lmasa ham, bir qancha mamlakatlarda anarxist harakatlar va partiyalar faoliyat ko‘rsatadi. Xususan, Ispaniya, Italiya, Yangi Zelandiya va AQShda anarxizm g‘oyalariga asoslangan kichik siyosiy tashkilotlar, ekologik va feminist harakatlar, shuningdek, antiglobalist harakatlar o‘z ta’sirini saqlab qolgan. Anarxizm, shuningdek, ko‘plab zamonaviy norozilik harakatlarida — “Okkupay” harakatida, iqlim o‘zgarishiga qarshi noroziliklarda, internet erkinligi va adolatli ijtimoiy tuzum talab qiluvchi harakatlarda ham ko‘zga tashlanadi.

Anarxizm g‘oyalari hozirgi kunda ham jamiyatni o‘zgartirish va kuchli davlat nazorati yoki kapitalizm ta’siriga qarshi kurashda alternativ yondashuv sifatida mavjudligini davom ettiradi.