Ayurbaribada
Ayurbaribada ( 9-1 ) - 1311-1320-yillarda imperator Yuan (Xitoy ma'badi Ren-zong ( xitoycha masalan. mín, pinyin Renzong ); taxta shiorlari - Huangqing, xitoycha masalan. yǎng, pinyin Huangqìng, 1312-1313-yillar Yanyu, xitoycha pinyin Yányòu, 1314-1320), Mo‘g‘ullar imperiyasining xoqoni (kaan) (mo‘g‘ulcha ibodatxona nomi - Buyantu).
Yoshlik davri
tahrir
Ayurbaribada, Darmabalaning ikkinchi o'g'li, Temurning ukasi va Xubilayning nabirasi hisoblanib, u 1285-yilda tug'ilgan. Konfutsiychilikka e'tiqod qiluvchi Li Menning qo'l ostida tahsil olgan. U yoshligidan atrofi Chen Xao (1264-1339), Van Yi, Van Yue (1252-1333), Chjao Menfu (1254-1322), Van Jie (1275-1336), Chjan Yangxao kabi xitoy olimlari bilan o'ralgan. Shang Ye (1244 -1319), Yao Sui (1201-1278) va Syao Ku (1241-1318); rassomlar Shang Qi va Vang Zhenpeng; Chagan, Balxlik olim, bo'lajak taniqli tarjimon.
Kaan Temurning toʻngʻich xotini, nufuzli Buluxon (Burxon) 1305-yil iyunida oʻgʻli De-shouning merosxoʻr etib maʼqullanishiga erishdi va uning taxtga chiqish yoʻlini osonlashtirish maqsadida poytaxtdan ehtimoliy raqiblarini quvib chiqardi. Ayurbaribada avgust oyida Xuay-chjouga (Qin-yang, Xenan ) Huaining shahzodasi bo'lib yuborilgan. Te-shou 1306-yil yanvarda vafot etgan edi. U 1307-yil 2-fevralda Temur vafotidan keyin ikki partiya hokimiyat uchun kurashga kirishdi. Ulardan biri Temurning amakivachchasi, Ansi shahzodasi Anandani taxtga nomzod qilgan va uning bekasi Buluxon huzurida ko‘rsatdi; ularni so'l vazir ( tso-chengxiang ) Axutay va boshqa hukumat amaldorlari qo'llab-quvvatlagan. Boshqa taraf Temurning jiyanlari Xaysan va Ayyurboribodni qo‘llab-quvvatladi. O'sha paytda Xaysan G'arbiy Mo'g'ulistonda, Ayurbaribada Xuay-chjoudagi mulkida edi. Haysan harbiy qahramonlik shon-shuhratiga ega edi, u imperiyadagi eng kuchli qo'shinga qo'mondonlik qildi. Ayurbaribada Konfutsiy fazilatining standarti bo'lib xizmat qilgan va xitoyliklar orasida mashhur hisoblanadi.
Dadu shahriga yetib kelgan Ayurbaribada o‘ng vazir ( yu-chengxiang ) Argasun tomonidan topshirilgan qo‘shinlar yordamida 4-aprel kuni saroyga bostirib kirib, Oxutayni o‘ldirib, Ananda va Buluxonni hibsga oldi. Ayurbaribada poytaxtni egallab, ustunlikka erishgan bo‘lsa-da, Xaysan nafaqat yoshi katta, balki ukasidan harbiy ustunlikka ham ega edi. Ularning onasi Toji vositachiligida Ayurbariboda saroyni egallab olgach, oʻzi tashkil etgan regentlikdan voz kechishi, Xaysan esa taxtga oʻtirgandan keyin uning akasini merosxoʻr sifatida tan olishi toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. 1307-yil 21-iyunda Moʻgʻulistondan 30 minglik qoʻshin bilan kelgan Xaysonning taxtga oʻtirishi quriltoy tarzida oʻtkazildi. Biroq, qurultoy Xayson firqasining taxtni zo‘rlik bilan egallab olishiga qonuniylik ko‘rinishini berish maqsadida o‘tkaziladigan marosimdan boshqa narsa emas edi.
Boshqaruv organi
tahrir
Ayurbaribada o'zining taxtga o'tirilishini butun bir hafta davom etgan ziyofat bilan nishonladi, unda har kuni 40 ot va 4000 qo'y "olijanob taom" uchun sarflandi. Ayurbaribadaning 1311-yil aprelida taxtga oʻtirilishi Yuan tarixida hokimiyatning tinch yoʻl bilan oʻtkazilishining birinchi namunasi boʻldi. Biroq, 1311 yil 30 yanvarda, Xaysan vafotidan uch kun o'tgach, Ayurbaribada Davlat ishlari bo'limi va uning bosh vazirlari - Togto (1314-1355 yillardagi Togto bilan adashtirmaslik kerak), San-bao nu, Yue tugatildi. Shi, Bao-ba va Vang-pu - hibsga olindi va qatl qilindi. Byurokratiya 1293 tagacha qisqartirildi. Shu bilan birga, Ayurbaribada hukumatdagi konfutsiy olimlari sonini ko'paytirdi. U oʻzining moʻgʻul va rangli koʻzli maslahatchilaridan tashqari, kotibiyatga oʻzining ustozi Li Men va taniqli shimoliy xitoy oilasidan boʻlgan olim Chjan Gui (1264–1327)ni tayinlab, ularga hokimiyatning katta qismini topshirdi. Xon o'zining birinchi harakatlaridan birida Xubilay saroyida xizmat qilgan 16 nafar yuqori martabali amaldorlarni, jumladan mashhur Li Tsyan (1234-1312), Xao Tyan-tin (1261-1317), Cheng Ju-fu ()ni poytaxtga chaqirdi. 1249-1318) va Liu Min-Chjun (1243-1318). Ularning ko'pchiligi keyinchalik yuqori lavozimlarga tayinlangan, boshqalari maslahatchi bo'lib ishlagan.
Vorislar
tahrir1307-yilda taxtga o'tirganidan so'ng tuzilgan Xaysan bilan kelishuvga ko'ra, Ayurbaribada akasining merosxo'ri bo'ldi, lekin o'z navbatida o'g'li Xoshilani merosxo'r qilishiga to'g'ri keldi. Biroq 1316-yilda Ayurbaribada kelishuvni buzgan holda, o'g'li Shidebalani merosxo'r etib tasdiqladi. Taxt uchun kurashayotgan aka-uka tarafdorlari kerakli odamlarga banknotalar bilan pora berishni va taxtga nomzodlarni yo'q qilishni boshladilar. Bularning barchasi Ayurbaribada davrida 500 ming o'ram kumush uchun qog'oz pullar chiqarilishiga olib keldi. Natijada Shidebala otasining o‘rniga (1320-1323) o‘tirdi va Xoshila 1329-yilda qisqa muddat taxtni egalladi.
Adabiyot
tahrir- Далай Ч.. Монголия в XIII—XIV веках. М.: Наука, 1983.
- The Cambridge history of China: Alien regimes and border states, 907-1368. Cambridge University Press, 1994 — 513—527-bet. ISBN 0 521 24331 9.