Budda sanʼati

Budda sanʼati — qadimda va oʻrta asrlarda buddizm tarqalgan mamlakatlarda ushbu din taʼsirida va uning gʻoyalarini targʻib qilish jarayonida vujudga kelgan sanʼat. Budda sanʼati dastlab Hindistonda paydo boʻlgan, keyinchalik Shri Lanka (Seylon), Indoneziya, Myanma (Birma), Tailand, Yaponiya, Xitoy, Kamboja (Kampuchiya), Koreya va boshqa mamlakatlarning afsona va marosimlarida turlicha talqin etilgan. Ilk buddizm davri B. yeda Budda oʻrniga kad. hindlarning osmon jismlari bilan bogliq tasavvurlariga asoslangan turli ramzlar (gʻildirak, sher, muqaddas daraxt kabilar) tasvirlangan. Buddani inson qiyofasida tasvirlash milod boshlarida Gandhara va Matxuri sanʼatidagina paydo boʻldi (yana qarang Gandhara sanʼati), keyinchalik koʻp mamlakatlarda haykaltaroshlik va rassomlik sanʼatida uning turli qiyofalari yaratildi. B. yeda asosiy shaxs Budda — din asoschisi shahzoda Siddhartha Gautama boʻlib, u sanʼat asarlarida asosan uch holatda tasvirlanadi: tik turgan Budda — voiz; chordona qurib oʻtirgan Budda — fikrxayolga chumgan mutafakkir; yotgan Budda — yorugʻ dunyodan koʻz yumgan Budda. Hindistonda Budda bilan bogʻliq sanʼatning qad. yodgorliklari yuzaga kelgan, ramzlar va obrazlar doirasi, budda inshootlari — meʼmorlik, haykaltaroshlik, rangtasvirning uziga xos uygunligini yaratgan gor ibodatxonalari, Budda hayotiga oid afsonaviy voqealar sharafiga qurilgan va muqaddas yodgorliklarni saqlagan stupalar; gʻor ibodatxonalari va stupalarga uxshash yodgorliklar (pagoda, dagoba, suburgan va boshqalar) boshqa mamlakatlarda keng tarqalgan. Xitoy, Yaponiya, Koreyada turli xil yogʻoch ibodatxonalar tipi yaratildi, buddizm mazmunidagi mahobatli rassomlik bilan birga dastgoh rassomligi ham rivojlandi. Indoneziya, Kamboja va boshqalarda Budda bilan bogʻliq tosh ibodatxonalar va ibodatxona ansambllari, Hindiston, Birma, Nepalda monastir majmualari, Tibet, Moʻgʻuliston, Buryatiya va boshqalarda lamaizm monastir ansambllari yuzaga keldi.

Markaziy Osiyoda buddizm milod boshlaridan keng tarqalgan. Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmenistan, Qirgʻiziston hududidan oʻrta asrga oid Budda sanʼati yodgorliklari topilgan. Kushan podsholigi hududida yashagan xalqlar turli dinlar qatori buddizm diniga eʼtiqodda boʻlganligi aniqlangan. Kushan tangalarida buddizmga oid shaxslar tasvirlangan. B. yeda mahobatli qurilishlar (koʻpincha budda monastirlari qurish) katta oʻrin tutgan, ular haykallar va devoriy rasmlar bilan bezatmpgan. Ayritomdan yer osti monastiri (sangarama), Qoratepashm — gor ibodatxona (vihara), shuningdek Chingiztepa, Dalvarzintepadan qad. gʻor monastirlar majmuasining qoldigʻi topilgan. Topilmalar orasida ohaktoshga oʻyib ishlangan, ganch va loydan tayyorlangan haykallar, rangli devoriy rasmlar va Budda sanʼati ga xos boshqa sanʼat qoldiqlari bor. Jumladan, Zurmalaminorasi Budda stupasining qoddigʻi hisoblanib, u uch qavatli boʻlgan deb taxmin qilinadi. Budda sanʼati namunalari qayerdan topilganligidan qati nazar shaklan va mazmunan oʻxshash boʻlgan.

Bahodir Turgʻunov.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil