Bunchuk musiqiy asbobi

Bunchuk (shuningdek turk yarim oyi (inglizcha: Turkish crescent), xitoycha shlyapa (fransuzcha: Chapeau chinois), turk qoʻngʻiroqchisi (ing. Turk jingle), qoʻngʻiroq Jonni (ing. Jingling Jonni), shellenbaum (nemis. Schellenbaum), Xitoy paviloni (fr. pavillon chinois)) — zarbali shovqinli musiqa asbobi.

Rossiya armiyasida otquloq kazak va piyoda qoʻshinlarida keng qoʻllangan. Hozirgi vaqtda u Germaniya Bundesveri, Fransiya xorijiy legioni, Rossiya qurolli kuchlari, Chili qurolli kuchlari va boshqa baʼzi davlatlarning marsh guruhlarida keng qoʻllanadi. Odatda balandligi 2 dan 2,5 metrgacha boʻlgan asbob tik yogʻoch ustundan iborat boʻlib, odatda guruchdan yasalgan yarim oy shaklidagi ustunga ega. Koʻp sonli qoʻngʻiroqlar yarim oyga va asbobning boshqa joylariga biriktirilgan. Koʻpincha yarim oyning uchidan ikkita boʻyalgan dumi osilgan. Yarim oyga qoʻshimcha ravishda baʼzida ustunga konusning guruch obyekti qoʻyiladi, unga koʻra Fransiyada asbob „Xitoy shlyapasi“ deb nomlangan. „Shlyapa“ cholgʻu asbobi boʻlishi mumkin, boshqa hollarda u choʻqqidan pastda joylashgan yoki u yerda yoʻq, burgut figurasi yoki boshqa biror narsa qoʻllanishi mumkin.

Turli mamlakatlarning baʼzi xalq asarlarida oʻxshash asboblar qoʻngʻiroq nozullari boʻlgan yogʻoch tayoqqa asoslangan. Asbobning standart konfiguratsiyasi yoʻq va muzeylarda saqlanadigan koʻplab namunalar orasida deyarli ikkita oʻxshashi mavjud.

Tarixi

  Asbob Oʻrta Osiyo Tengrian standartlari koʻrinishidagi oʻtmishdoshlariga ega boʻlishi mumkin. Shunga oʻxshash asboblar qadimgi xitoy musiqalarida ham uchraydi, ular Oʻrta Osiyo (turkiy) manbalaridan kelgan boʻlishi mumkin. Bunchukga oʻxshab, musiqa asbobi sifatida mavzu ham turkiy bunchuk -standart boʻlib, u bilan yangichalar bilan qoʻshni boʻlgan.

Yevropaliklar bu asbob haqida XVI asrda bilishgan. XVIII asrda u yangichalar bilan bogʻlangan va yangisar guruhining bir qismi boʻlgan va XIX asrda Yevropa harbiy orkestrlarida keng qoʻllangan. Ayniqsa, koʻpincha xitoy shlyapasi Napoleon Fransiyasining harbiy guruhlarida ishlatilgan.

XIX asrning oʻrtalarida bu asbob koʻpincha harbiy orkestrlar tarkibida otliq (marsh) lirasi bilan almashtirila boshlandi.

1881-yilda Germaniya imperatori Vilgelm I Gavayi qiroli Kalakauaning Berlinga tashrifi munosabati bilan dunyo boʻylab sayohat davomida turk yarim oyini sovgʻa qildi. Oʻshandan beri bu asbob Gavayi qirollik guruhi tomonidan ishlatilgan.

Zamonaviy Rossiyada nemis uslubidagi bunchuk 9-may kuni Qizil maydondagi paradlarda, shuningdek, boshqa paradlarda muntazam ravishda qoʻllanadi. 2019-yilda parad translyatsiyasining muhim qismi harbiy orkestr tomonidan suratga olingan, oldingi planda bunchuk boʻlgan prezident minbaridan olingan kadrlar boʻldi. Bunchukdan tashqari orkestrda kamida ikkita marsh lirasi qatnashgan.

Asbob XIX asrning oʻrtalarida Angliyada deyarli ishlatilmadi, ammo Germaniya va Gollandiyada, shuningdek Fransiyadagi ikkita harbiy orkestrda (Fransiyaning xorijiy legioni va 1- Spahi polki) hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Belarus, Ozarbayjon, Qozogʻiston, Chili, Peru, Boliviya va Braziliyaning harbiy orkestrlarida ham qoʻllanadi. Uning Chili, Braziliya va Boliviya orkestrlarida boʻlishi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ushbu mamlakatlarda mavjud boʻlgan nemis harbiy taʼsiri bilan bogʻliq.

Musiqiy boʻlmagan jihatlar

Turk yarim oylari, baʼzi hollarda, ularni ishlatgan harbiy qismlar uchun ramziy maʼnoga ega edi. Shunday qilib Britaniyaning 88-piyoda polki 1812-yilda Ispaniyada boʻlib oʻtgan Salamanka jangida fransuzlardan bunday asbobni qoʻlga kiritdi. Keyinchalik bu narsa polk yodgorligiga aylandi va har doim polkning paradlarida „ishtirok etdi“.

Musiqiy asarlarda foydalanishi

• Turk yarim oyini bastakor Jozef Gaydn oʻzining 100-simfoniyasida (1794) ishlatgan.
• Betxoven oʻzining Toʻqqizinchi simfoniyasining finalida turk yarim oyidan foydalangan boʻlishi kerak, garchi bu notada qayd etilmagan boʻlsa-da.
• Gektor Berlioz buni oʻzining „Dafn marosimidagi zafar simfoniyasi“ (1840) da ishlatgan. Uning 467 ta cholgʻudan iborat „orzular ansambli“ tarkibida toʻrtta xitoy qalpoq bor edi.
• Bunchuk sovet bastakori Vasilenkoning „Noya“ baletida ishlatilgan.
• Bunchuk „Polyushko-Polye“ qoʻshigʻining asl orkestrida ishlatilgan, dastlab bastakor Lev Knipperning IV simfoniyasining bir qismi.

Galereya

• 
  Fransiya xorijiy legioni paradidagi xitoy shlyapasi, 2008-yil.
• 
  Qayta tiklangan yangicha harbiy orkestrning turk yarim oylari.
• 
  Peru qo'riqchilari turk yarim oyli hussar.
• 
  Boliviyadagi paradda turk yarim oyi va marsh lirasi.
• 
  Turk yarim oyli Gavayi soqchilari.
• 
  Bunchuk Rossiyadagi asosiy dengiz paradida, 2018-yil.
• 
  Qizil maydonda Bunchuk, 2009-yil.

Adabiyotlar

• Д. Р. Рогаль-Левицкий. Современный оркестр, 2500 экз, М.: Музыкальное издательство, 1956 — 323—328-bet. 
• Blades, James (1980). „Turkish crescent“. In Stanley Sadie (ed.). The New Grove Dictionary of Music and Musicians. London: MacMillan.

Havolalar

• Bunchuk. Musiqa entsiklopediyasi (Wayback Machine saytida 2019-05-18 sanasida arxivlangan) Arxivnaya kopiya