Buqar Jirau

Buqar Jirau Qalqamanuli (1684-1781)-buyuk qozoq jirausi, 18-asr. mashhur Abilayxonning maslahatchisi, oyrat-jung'or bosqinchilariga qarshi qozoq-jung’or urushining tashabbuskori va tashkilotchisi.

Buqar Jirau Qalqamanuli
qozoqcha: Бұқар жырау
Tavalludi	1668 yoki 1693 Buxoro
Vafoti	1781 yoki 1787 Dalba Bayanaul posyolkasi, Pavlodar viloyati
Kasbi	oqin, jirov, biy, xonning bosh maslahatchisi

Uning familiyasi argʻin qabilasining Suyindiq urugʻining Qarjas urugʻidan. Oʻz davrining tanqidchilari uni „yordamchi avliyo“ deb atashgan. Gapirganda ovozi qaltirab og‘zidan faqat sheʼrlar chiqadi. Sirdaryo viloyati Qozali tumani Kucherbay bo‘lining 6-qishlog‘i. „Qoraq“ degan joy.

Ijodi

Jiraning "O‘n ikki oydan keyin yoz keladi", „Abilayxonning yonida“, „Xonga javob bermasam“ asarlari xalq kelajagi, tinchlikni saqlash va mustamlaka qilinmoqchi bo‘lgan mamlakatdan uzoqqa Jideli Baysinga ko‘chib o‘tish masalasiga bag‘ishlangan. Bu qo‘shiqlarning targ‘ibot va didaktik xarakteri ustunlik qiladi. Shuningdek, Ziraning tabiat va inson hayotini tasvirlaydigan koʻplab sheʼrlari mavjud: „Bu, bu oʻrdak, bu oʻrdak“, „U butun dunyoni koʻrsa ham“ va hokazo. b. Bularning barchasi rassomning mahorati va nafosatidan dalolat beradi. Buqar Jirauning kurashlari, aslida, Abilay davrining ko‘zgusidir. O‘z millatining yuksak maʼnaviy-axloqiy fazilatlarini singdirgan, keng qalb, olmos til, isteʼdodli og‘iz sohibi Abilayxon birorta yurtni yoniga tashlab ketmadi. Fikri komil „Komekei auliye“ Abilayxonning to‘g‘ri qaror va dono hukmlar chiqarishiga, har ikki tomonda ikki yirik davlat o‘rtasida maqbul siyosat yuritishiga, harbiy va diplomatik munosabatlarni tartibga solishiga maksimal darajada taʼsir ko‘rsatadi. Zamon qiyofasi, Vatan taqdiri, borliq haqiqati, yurt tutqichini ushlab turgan buyuk sarkarda, mard inson, eng zo‘r muzokarachi, zukko davlat rahbari Abilayxonning o‘tgan davrdagi xatti-harakatlari. tashviqot kunlari, millatning buyuk gʻoyalari uchun ezgu va qizgʻin kurash Jirau merosida chinakam halollik bilan tasvirlangan. Ayniqsa, Bukar Jirau noroziliklari, mustamlakachilik, bosqinchilik siyosati, Rossiya imperiyasining yovuz harakatlari fosh etiladi. Jumladan, "Qili zamon„ qissasining quyidagi lavhalari qarama-qarshiliklarga to‘la, tinimsiz olg‘a intilayotgan zamonni tasavvur qiladi:

“Quyosh botishidan dushman,
Oxir-oqibat, ehtimol oʻsha nuqtadan.
U sariq, koʻzlari koʻk,
Dinlarining nomi sifatida,
U quyosh chiqishiga qaraydi.
Sochlarini taraydi,
Xudoni tanimaydi, dini yo‘q.
Yomonlikda gunoh yoʻq, mazmunsiz,
kofir
Ogʻzi va boshi kofir,
Poraxoʻrliknini boqing
Koʻproq bilan kamroq muvozanat
Vatanga gʻamxoʻrlik qilish yaxshi.
U gapirmasdan uradi.
U sizning qoningizni ikkilanmasdan ichadi.
Ular sizni oʻldira olmaydi
Fikrlaringizni qogʻozga yozing.
Sizning pulingiz bilan,
Oʻgʻlingizdan askarlar
Kunlar kuni, Abilay,
Piyoda kelgan odamlarga,
Yoqa kiying
Moʻylovingizga asal moy surting,
Sizga emas, eshik oldida xizmatkoringizdan." Qozoq jamiyati o‘z uslubi va mohiyatini yo‘qotadi, dini, tili, yeri buziladi, qobiliyatsizlar karnay chalib raqsga tushadi, nochorlik yaladi, markaskalar tomiga bulutlar to‘planadi. Mashiur Jusip Kopeev bu „Qili zamon“ harakati qanday paydo boʻlganini tushuntiradi. Tantanali kunlarning birida Abilayxon Buxordan ot minib so‘radi: „Asan katta qayg‘uli zamon bo‘lsa kerak, qarag‘ayning tepasini kesgan cho‘g‘ochning maʼnosi nima? togʻda tugaydigan qaragʻay daraxti?“ Bu xayolga kelmaydigan so‘z". Shunda Buqoreken atrofga qaradi-da, otning boshini burib, qamchini labiga ko‘tardi, ko‘zlariga yosh to‘kdi; "Oh, xon! Siz bu soʻzni soʻramasligingiz kerak edi, men aytmasligim kerak edi!„ va bu qisqarishni aytdi. Mustamlaka qilishning qandaydir qonli usullarini oʻylagan Rossiya imperiyasi, birinchi navbatda, qora chorvadorlar va xorijliklarni yakuniy joylashtirish uchun Sahroi Kabirda shaharlar va qal’alar qurdi. Ular qozoqlarni taqir, suvli, botqoq, oʻrmonzorlardan siqib chiqardilar. Buqar Jirau o‘z vatanidan, ota-bobolarining kasbidan ajralgan, taqdir taqozosi bilan sarosimaga tushib qolgan xalqining holidan qayg‘uradi: “Qo‘ngan Ko‘kshetov"

Kofir shahar qurdi, o‘ylab ko‘ring!
Siz porlashingiz mumkin boʻlgan joylarga,
Oʻylab koʻr!
Otbasar va Kalkutan,
Baliq shirin suv edi.
Daryo boʻylab chang,
Oʻylab koʻr!
Nurada Oqmola bor,
Yesilda Qoraotkel bor,
Ikki yo‘lak og‘zidan,
U koʻprik qurdi, oʻylab koʻring!
Bayanaul, Qiziltau ,
Uni ham kofir oldi, o‘ylab ko‘ring! ….
Ketishni istamasangiz, joy tor.
Ketmoqchi boʻlganimda, oldinga va orqaga,
Qarqarali degan togʻlarga,
Karkara tikan, oʻylab koʻring!
Ulitov, Soʻzakning chekkasi,
Muborak yerlardan,
Ko‘koray o‘tloqni ko‘rmas,
Qozoq aqldan ozgan, o‘ylab ko‘ring!
Atrofda kofir bor.
Uyqusi kelgan qo‘y kabi tuzoqqa tushib qolgan
Yon tomondan pichoqlash, pichoqlash,
G‘amgin qozoq ketdi, o‘ylab ko‘ring!" .

Buqar Jirau sheʼriyatining asosiy xususiyatlari, ichki oqim va toʻlqinlar, kayfiyat va tuygʻularni oʻrgangan M.Avezov: "Jirau… zamon tanqidchisi, u faqat ochilmagan sirlar va chalkash soʻzlar haqida gapiradi.U yashayotgan vaqtning belgilariga qarab, kelajak nima deyishini bashorat qiladi. Uning barcha soʻzlari chuqur oʻy va chuqur maʼno bilan gapiradi. Tashqi ko‘rinishi g‘ala-g‘ovur, suratlar bilan qiyoslanadigan chizma, chegara belgisi bilan keladi… Nima desin, ko‘pchilikning qayg‘usi va g‘ami, ko‘pchilikning ishi haqida: yoki ko‘pchilikka bag‘ishlangan aql, vasiyatnoma hisobida aytiladi", -deydi. Buqar Jirau boʻkiradi, olmosdek porlaydi va daryo suvi kabi quyiladi. "Vataningni asra — aql, nasihatga quloq tut-aql „ iborasi buning dalilidir. Baʼzida folbin imo-ishoralar va masallar bilan gapiradi. Uning falsafasi, kapiada nashr etilgan. — qudratli fikrlarning didaktik tabiati, zukko kuch-qudrati hayajon shaklida beriladi. Yig‘ish qiyin bo‘lgan zirhga o‘xshash so‘zlar, qanotli o‘y parchalari, o‘ylarning chuqur bog‘lanishi maqol bilan maʼlum bir naqshni qofiyalash, tugunlash, to‘lqinlantirishni istaydi. Buqar Jirau nafaqat davr, hayot, hayot hodisalari hamda ularning sabab va oqibatlarini chuqur qamrab olgan, u dono va dono tasavvur qanotlarida ucha olgan, kelajak mo‘jizalarini ko‘ra olgan, bashorat qilgan. bashorat bilan:

“U butun dunyoni koʻrsa ham,
Oltin uyga kirsa ham,
Osmonda yulduzlar
Oy yorugʻlikni ushlab tursa ham,
"Insoniyat toʻymas!"

Ulug‘ mutafakkir faylasuf o‘z so‘zini, fikrlarini o‘ynab, mulohaza yuritib, halqaning ko‘zidan o‘tgandek sirli va go‘zal, ozoda va ixcham yubka va yeng olib keldi. „Butun dunyoni koʻrish“, „Osmondagi yulduzlar orasidan sayr qilish va oy nurini qoʻlga kiritish“ -bu sizni unutishga majbur qiladigan daho soʻzlari. Buqar Jirau bitiklarining tashqi go‘zalligi va ichki qudratida badiiy tafakkur jarayonida yoyilgan otashin notiqlik bug‘i, olijanob qahramonlik ruhi seziladi. Asosan, nutqning qurilishi murakkab fikrlash oqimiga, fikr erkinligiga va nutq uslubiga bo'ysunadi. Shoxlari 7-8 boʻgʻinli, boʻgʻinlari boʻsh. Bepul, mehnat musiqa, cholgʻu asboblari (qoʻbiz yoki dombra) joʻrligida. Buqar Jirauning sheʼriy meʼmorchiligi, o‘ziga xos xususiyatlari, so‘zlardan foydalanishning o‘ziga xosligi ham har xil. Qora suvni to‘kib yuborgan Abilayxon „Oh,Abilay, o‘n bir yoshdasan“, „Kupshek qumli qizil“ nolalarida: „Qora suv yuzida silkinib oqarsan… Sen. Oltin paltoning yengi edilar“, „Oltin poydevorda oq lochin kabi uchding“… Bog‘ uyida tundingiz", „Oybaltasini tilla qilib qo‘ydi“, „O‘z farishtasini xalq ustiga yubordi“, "Maslihatga yam-yashil ko‘lni olib kelib, zamzam suvini mis tovoqga to‘ldirdi. „Qo‘yi qalaydan, kallasi som tilladan, Kumush bolg‘a…“, „O‘rtiqni Oymishdan o‘yib, O‘yib, Sariq tillaga botirib“ sheʼriy tavsifi; Bog‘embay qahramon qahramonni „Qozoq qal’asi qo‘rg‘oni“, „Shoxlangan shoxli bug‘u“ga o‘xshatadi, cho‘l parisi esa o‘zini „Arg‘in degan sherman, men og‘iz sherman“ deb ataydi. „Sen buzoq terisi tuflisisan, men ho‘kiz terisidan jangchiman“ kabi majoziy qiyoslar yoki o‘zingning tasviriy badiiy obrazini yaratish yoki naqshli, badiiy tasvirli jumlalar: „Biri yubka, biri yeng edi“, "Nayzaning uchi tilla " jiroviy sheʼriyatiga xosdir, musiqa arxitektonikani, tasvirning tabiatini belgilaydi. Bularning barchasi Buqar Jirauning dunyoni, olamni har tomonlama anglash va bilishidan, „hayot qozonida qaynagan“, so‘z, tushuncha va obrazlarni, falsafani jonlantirish, go‘zallashtirish ijodiy qobiliyatidan yaratgan ijodidir. nuqtai nazaridan tug‘ilgan deyish mumkin va boshqalari. Uning sheʼriyatida sheʼriy hikmat va zukkolikdan oziqlangan taʼsirchan va badiiy o‘xshatishlar mavjud. Masalan, „Urg‘ochisi Abjilondek ulg‘asa… Bo‘zjordek to‘lqinlansa yaxshi“; „Oʻrmon kabi oʻrta yuz“; „Qoʻrgʻoshin kabi eritilgan“; „Kiyiklarini qoʻy kabi qirq“; „Kulana qo‘zidek tug‘ildi, tulki itday uvildi“; „Burchak kabi tiz choʻkish“; „Oqayotgan soyday, qoya o‘ynayotgan qo‘zidek“; „Boʻsh ot kabi“; „Olovdek tuyog‘im bor… Bir piyola choydek labim bor, sarimsoqdek shirinman… Sochlarim qizcha yoyilgan“ va hokazo. Bular milliy sheʼriyat tilining rivojiga, tashqi ko‘rinishi go‘zal, ichi o‘yilgan, ifodali so‘zlarning ko‘payishiga halokatli taʼsir etishi shubhasiz. Bukar Jirau fikrlarining, go‘zallik olamining kognitiv-estetik qiymatini individual va mualliflik taʼriflaridan ham ko‘rish mumkin. Aytaylik: „sakkizta uzoq ot“, „yalang‘och go‘zallik“, „qori qalin bo‘z toychoq“, „oltmish boshli oq qo‘rg‘on“, „tomi baland keng qasr“, „chayqalayotgan uy“., „Hizmat koʻrgan goʻzallik“, „oʻynoqi oyoqlar“, „Qiyali qamish quloqlar“, „Shubar yetakchisi sariq oyoq“, „Kospak oʻrkesh sariq atan“, „Kubok koʻzli toʻrin“ va boshqalar. Jirau sheʼriyatining asosiy xususiyati so‘z jadvalining ohangi, ritmi, tuzilishi va kelishik tartibini o‘zgartirishda marvaridga o‘xshash frazeologik burilishlarning go‘zal bir-biriga bog‘langan va tabiiy oqimidir. Masalan, „O‘pkang bilan kuyma, jigaring bilan yorma“, „Umurtqa pog‘onasi sindi“, "O‘layotgan bug‘u uchun, „Adashgan ariq uchun“, „Tor qornini kengaytirgan, Tosh namlangan. ko‘krak uchi“, „Ohista kuygan, Kulib o‘pgan“ „Ikki qora ko‘z oladilar“, „Og‘zingdan so‘z oladilar, Bo‘yingni oladilar, Yuzingdan nur oladilar, Ular sizning boʻyingizdagi toʻplarni oladilar, ogʻzingizdagi tishlarni oladilar, ishni qoʻllaringizga oladilar “, „ Eng egilib, oʻroqni oʻradilar, Qattiq boshoqlarni teringlar“ va hokazo. b. Buxor Jirau o‘z fikr va ifodalarini kulgili va taʼsirchan tarzda yetkazishda bir-birining afzalliklari va farqlarini ko‘rsatib, qarama-qarshi hodisalarni qiyoslaydi:

"Yer bilan oʻralgan,
Oy botmaydi demang.
Atrofda ichsang, tugab qolmaydi.
Koʻl nam emas, demang .

Yoki agar:

"Kulanlar hiyla oʻynaydi,
Bu cheksiz deb aytmang.
Cheksiz muhabbat,
Qulan yugurmayapti, demang".

Buqar Jirau ijodida asrlar davomida to‘planib, aql tarozida o‘lchangan hayotiy tajriba, milliy tarixiy ong, odob-axloq qoidalari va tamoyillarining hikmatli xulosalari bo‘lgan maqol va matallar ko‘p. . Jumladan, „Qora quloq chopar“, „Eski do‘st dushman bo‘lmas“, „Ustunli lashkar, bosh lashkar“, „O‘tirma“ kabi hodisalar, predmet va narsalarni sanab o‘tadi va taqqoslaydi, qoya tepasi", "Osmonda bulut yorilib ketsa", „Olisdan qizil“ „Baland toqqa yarashadi“, „Qal’a soyasida qolsin“ kabi maqol va matallarni ko‘p keltirish mumkin. ", „Jal, dumi qaba“, "Asqar togʻi oʻldi", „Aqsandan baland togʻ boʻlmas“. Masalan,

Buqar Jirau asarlarining mavzu ko‘lami va ko‘lami: Ezgulik va yovuzlik, Yurt va jasorat, Ezgulik va yovuzlik, Adolat va odob, Yoshlik va qarilik, Totuvlik va nifoq, Do‘stlik va adovat, Halollik va insofsizlik, Olijanoblik va axloqsizlik, Insof va birlik. . „Buxorokenning gapi yuz marta, balki ming marta shunday bo‘lgan. Bizgacha faqat ildizlar yetib kelgan, -deb yozadi birinchi bibliograf Mashhur Yusuf Kopeev-bu odamning barcha soʻzlarini yozish uchun Nukning hayoti, Ayipning sabri, Aflotunning aqli kerak“. Buqar Jirau asarlarining tekstologiyasi hozircha tashkil etilmagan. Eng kerakli tanlangan soʻzlar, iboralar, jumlalar tanlanmagan va saralanmagan, toʻgʻri, toʻgʻridan-toʻgʻri, sinchkovlik bilan taqqoslanmagan. Bu kelajak masalasi. Buqar Jirau Mashiur Jusip Kopeev merosini toʻplash, nashr etish va tadqiq qilish, K.Xolid, G.N.Potanin , Sh.Ualixonov, Auezov, S.Seyfullin, S.Muqonov, K.Jumaliev, K. Mukametganov, M.Magauin, R.Shizdikova kabi xalq ziyolilari o‘z ishlarini qildilar. Adabiyotshunoslar Buqar Jirau asarlarining xarakterli xususiyatlarini, xususan, ijtimoiy jihati, fuqarolik maqsadini, shuningdek, Jirau (Auezov)ning individual xususiyatlarini tahlil qiladilar, boshqalari uning hayoti va ijodiga (Mukanov, Jumagaliyev, Mukametganov, Magauin), ikkinchisi — Jirau tili va uslubni koʻrib chiqadi (Syzdykova). Buqartanulik taʼlimotining shakllanish va rivojlanish tarixi borligi shubhasiz. Kelajakda buyuk Jiroviy merosi yangicha nuqtai nazar, dunyoqarash (islom qadriyatlari, axloq falsafasi, davlat manfaati, poetika bilan davomiylik) nuqtai nazaridan tadqiq qilinishi kerak.

Qalqamanuly, 1993, Qozogʻiston pochta markasi, (Mishel № 29)

Meros qisqarishlari

• „Birinchi qisqarish“
• „Kullarning yaratuvchisi“
• „Qoʻrqqan xonim“
• „Oʻn sakkiz ming olamning yaratuvchisi“
• „Qayerga ketyapsiz?“
• „U butun dunyoni koʻrsa ham“
• „Oy, oy, oy, oy“
• „Abilayxonning yonida“
• „Yer bilan oʻralgan“
• „Kundan keyingi oy nima boʻladi“