Vikipediya

Corylus avellana

Corylus avellana, oddiy funduk, qayindoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. Uning vatani Yevropa va Gʻarbiy Osiyo. Bu tur Angliya pasttekisligida dala chegaralaridagi toʻsiqlarning muhim tarkibiy qismidir. Yogʻoch anʼanaviy ravishda oʻsimlik sifatida oʻstirildi, kesilgan novdalar qurilish va qishloq xoʻjaligi toʻsiqlari uchun ishlatilgan.

Corylus avellana
Barg va yong‘oqlar
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Fagales
Qayindoshlar
Corylus
C. avellana
Binar nomi
Corylus avellana

Oddiy funduk yongʻoqlari uchun yetishtiriladi.

Tavsif tahrir

Oddiy fudukning odatda 3–8 metr (10–26 feet) ga yetadigan buta shaklida o‘sadi, lekin bo‘yi 15 m (49 ft) ga yetishi mumkin. Barglari yumaloq, uzunligi 6–12 centimetr (2 1⁄2–4 1⁄2 inches), ikkala yuzasi yumshoq tukli va ikki tomonlama tishli. Gullar bahorda juda erta, barglardan oldin hosil boʻladi va bir jinsli shamol bilan changlanadi. Changchili gullar och sariq, urgʻochi gullar esa juda kichik va asosan faqat yorqin qizil rangda bo‘ladi. Yongʻoq, changlanishdan taxminan 7-8 oy oʻtgach, pishganida yerga to‘kiladi[2].

  •  
    Erkak gulli to‘pgul
  •  
    Urug‘chili gullar
  •  
    C. avellana 'Heterophylla'

Taksonomiya tahrir

Avellana ilmiy nomi Italiyaning Avella shahridan kelib chiqqan[3] va Linney tomonidan Leonhart Fuchsning „ De historia stirpium commentarii insignes“ (1542) asaridan tanlab olingan boʻlib, u yerda bu tur " Avellana nux sylvestris " („yovvoyi yongʻoq“)[4] deb ataladi. Bu nom oʻz navbatida Pliniy Elderning eramizning birinchi asrdagi Naturalis Historia ensiklopediyasida tilga olingan[5].

Tarqatish tahrir

Corylus avellana Britaniya orollari, Iberiya, Italiya, Gretsiya, Turkiya va Kiprga, shimoldan markaziy Skandinaviyagacha, sharqda markaziy Ural togʻlari, Kavkaz va Eronning shimoli-gʻarbiy qismida o‘sadi[2][6].

Ekologiya tahrir

Barglari koʻplab hayvonlar uchun oziq-ovqat sanaladi, jumladan kapalaklar, Coleophora anatipennella kuya, yashirin kuya Alabonia geoffrella qurtlari oʻsimlik barglari va novdalari orasida yashaydi.

  •  
    Corylus avellana barglarining gerbariysi
  •  
  •  

Meva qobigʻini yorib kirishga moslashgan umurtqasizlar va umurtqali hayvonlar uchun (masalan, sincaplar va qarg‘asimonlar) uchun, ham muhim ozuqa hisoblanadi. Ikkalasi ham funduk yetishtiruvchilar tomonidan asosiy zararkunandalar hisoblanadi.

 
Corylus avellana

Kultivatsiya tahrir

 
Corylus avellana 'Contortaʼ

Fundukning Barselona, Butler, Kazina, Klark Kosford, Daviana, Delle Langhe, Angliya, Ennis, Fillbert, Halls Giant, Jemtegaard, Kent Kob, Lyuis, Tokolyi, Tonda Gentile, Tonda di Giffoni, Tonda Romana kabi navlari mavjud[7]. Ulardan baʼzilari oʻziga xos xususiyatlari uchun oʻstiriladi, jumladan katta yongʻoq oʻlchami, ertapishar va kechpishar mevali navlar, boshqalari esa changlatuvchi sifatida yetishtiriladi. Savdo funduklarining aksariyati ildiz nihollaridan koʻpaytiriladi[7].

Quyidagi manzarali navlar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi:

  • 'Contortaʼ[8] (tirkali yongʻoq, Garri Lauderning tayoqchasi)
  • „Qizil Majestic“[9]

Foydalanish tahrir

New Sunset Western Garden kitobiga koʻra, Corylus avellana tijorat maqsadida ekiladigan eng keng tarqalgan funduk oʻsimliklaridan biridir[10].

Bu buta koʻplab Yevropa oʻrmonlarida keng tarqalgan. O‘simlik Angliya pasttekisligida anʼanaviy dala chegaralari boʻlgan toʻsiqlarning muhim tarkibiy qismidir[2].

 
Corylus avellana
 
Funduk (Corylus avellana)

Funduklar tahrir

 
Funduklar

Funduk protein va toʻyinmagan yogʻlarga boy. Ular, shuningdek, marganets, mis, vitamin E, tiamin va magniyga boy[11].

Oddiy funduk yongʻoqlari uchun Yevropa, Turkiya, Eron va Kavkazdagi savdo bogʻlarida yetishtiriladi. „Funduk“ nomi Corylus turkumiga mansub har qanday turning yongʻoqlariga tegishlidir. Urugʻning nozik, toʻq jigarrang poʻsti bor, u achchiq taʼmga ega va baʼzida pishirishdan oldin po‘sti olib tashlanadi. Eng yirik funduk ishlab chiqaruvchisi Turkiyaning Giresun viloyatidir. Turkiyada yiliga 625 000 tonna funduk ishlab chiqariladi. Bu jahon ishlab chiqarishining taxminan 75 foizini tashkil qiladi[12].

Manbalar tahrir

  1. ↑ Shaw, K.; Roy , S.; Wilson, B. (2014). „Corylus avellana“. IUCN Red List of Threatened Species. 2014: e.T63521A3125935. doi:10.2305/IUCN.UK.2014-3.RLTS.T63521A3125935.en. Retrieved 19 November 2021.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Rushforth, K. (1999).
  3. ↑ Mitchell, A. F. (1982).
  4. ↑ Linnaeus, C. (1753).
  5. ↑ „LacusCurtius • Pliny the Elder's Natural History — Book 23“. penelope.uchicago.edu.
  6. ↑ Den Virtuella Floran: map
  7. ↑ 7,0 7,1 Huxley, A., ed. (1992).
  8. ↑ „Corylus avellana 'Contorta'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  9. ↑ „Corylus avellana 'Red Majestic'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  10. ↑ „Hazelnut Plants“ (en). Qaraldi: 2017-yil 27-yanvar.
  11. ↑ SELF Nutrition data, Nuts, hazelnuts or filberts.
  12. ↑ World Hazelnut Situation and Outlook, USDA 2004. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Corylus_avellana&oldid=3521428" dan olindi