Dalinghe jangi
Dalinghe jangi (xitoycha: 大凌河之役) - 1631-yilning sentyabr-noyabr oylari orasida bo‘lib o‘tgan So‘nggi Jin sulolasi va Min sulolasi o‘rtasidagi jang. Jin qo‘shinlari Liaonindagi shimoliy Minning Dalinghe (hozirgi Lingxay) shahrini qamal qilib, egallab olishdi. Jurchen va mo‘g‘ul otliq qo‘shinlarining birlashgan kuchlaridan yaqinda qo‘lga olingan Min artilleriya bo‘linmalaridan foydalangan holda Jin xoni Xong Tayji Dalingheni o‘rab oldi va bir qator Min qo‘shinlarini mag‘lub etdi. General Zu Dashou boshchiligidagi Min himoyachilari og‘ir yo‘qotishlar va oziq-ovqat taʼminoti tugagach, shaharni topshirishdi. Jangda qo‘lga olingan Min ofitserlaridan bir nechtasi Mindan Singa o‘tish davrida muhim rol o‘ynaydi. Jang Jin armiyasiga qabul qilingan xitoylik o‘qotar qurollar bo‘yicha mutaxassislar uchun birinchi katta sinov bo‘ldi. Jin harbiy yurishlarda asosan o‘zlarining Sakkiz bayroqli otliq qo‘shinlariga tayangan bo‘lsa, Dalinghe qamal qilingandan keyin xitoylik piyoda askarlar janglarda katta rol o‘ynadi. Bir necha yil oldingi Ningyuan jangida Nurxachining muvaffaqiyatsiz qamalidan farqli o‘laroq, Dalingxe qamalining muvaffaqiyati tez orada Sonshan va Jinchjouda ham takrorlanib, Sin sulolasining o‘rnatilishi va Minning yakuniy mag‘lubiyatiga yo‘l ochdi.
| Dalinghe jangi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
| So‘nggi Jin sulolasi | Min sulolasi | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Hong Tayji Tong Yangxing Ajige Dodo Daišan |
Sun Chengzong Zu Dashou Vu Xiang Chjang Chun Zu Dabi Song Vei | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| 80,000[1] | Zu Dashou: 13,800[2] Sun Chengzong: 40,000[1] Jinzhou: 6,000[1] Songshan: 2,000[1] | ||||||
Boshlanishi tahrir
1629-yilda Xong Tayji boshchiligidagi Jurchen qo‘shini Ningyuan shahridagi qattiq himoyalangan Min qalʼasini chetlab o‘tib, Xitoyga bostirib kirdi. Bu yerda Xong Tayjining otasi Nurxachi uch yil oldin Ningyuan jangida Yuan Chongxuan tomonidan mag‘lub etilgan edi. Mo‘g‘ullarning betaraf hududidan o‘tib, Jurchenlar Xifengkou dovoni (喜峰口) orqali g‘arbga hujum qilishdi. Ushbu hujumdagi g‘alaba poytaxt Pekin tomon yo‘l ochardi. Ningyuan garnizonining qo‘mondoni bo‘lgan Yuan Pekinni himoyalash uchun Zu Dashou boshchiligida 20 ming askar yubordi. Zu Shanxay dovoni orqali Buyuk devorni kesib o‘tdi va shahar devorlari tashqarisida jurchenlarni mag‘lub etib, Pekinga yo‘l oldi.[3] Yuanning shimoliy mudofaadagi muvaffaqiyatsizligi uning hibsga olinishiga va keyinchalik qatl etilishiga olib keldi. Ammo o‘limidan oldin u Nurxachi ustidan g‘alaba qozongandagi obro‘sidan shimolda qalʼalar qurishni talab qila oldi va oldingi mudofaa siyosatining bir qismi sifatida Jinchjou, Sonshan va Dalinghe shaharlarini og‘ir istehkomlar bilan himoyalangan harbiy koloniyalarga aylantirish uchun foydalandi. Buyuk devorning Ningyuandagi qismi uning operatsiyalar bazasi bo‘lib xizmat qildi.[3][4]
Xong Tayji 1629-yilgi harbiy kompaniyada Xitoyning shimoli-sharqidagi bir nechta shaharlarni, jumladan Luanchjou, Qianʼan, Zunxua va Yongpingni (hozirgi Lulong okrugi) egallashga muvaffaq bo‘ldi. Yongping garnizonining taslim bo‘lishi Jurchenlarga "qizil varvar" va "generalissimo" darajasidagi kirish huquqini berdi. Shandunning nasroniy gubernatori Sun Yuanxua Min harbiylariga Yevropa dizaynidagi to‘plarni qabul qilishni taklif qildi. 1623-yilda Yevropaning ushbu to‘plaridan bir qismi Sun Chengzong va Yuan Chonghuan kabi generallar qo‘l ostida shimoliy chegaraga joylashtirildi.[3] Yangi artilleriya 1626-yilda Yuanning Ningyuandagi Nurxachiga qarshi mudofaasida muhim rol o‘ynagan.[3] Nurxachining o‘g‘li Xong Tayji endi xuddi shu texnologiyadan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Tong Yangxing (佟養性 ), sobiq Ming ofitseriga uch ming xitoylik qo‘shin qo‘mondonligi va Yongpingda qo‘lga olingan artilleriya mutaxassislarini boshqarish masʼuliyati topshirildi. 1631-yilga kelib ular qirqta to‘p ishlab chiqardilar.[3] Bu qoʻshinlar “Eski Xan qoʻshinlari” deb nomlanuvchi qo‘shinning dastlabki asosi edi.[4][3]
1630-yilda Xong Tayji yangi bosib olingan hududni himoya qilish uchun amakivachchasi Aminni Yongpingda qoldirdi. Zu Dashou qarshi hujumga o‘tdi va Luanchjouni egalladi. Bunga javoban Amin Qianʼan va Yongpinning tinch aholisini qirg‘in qilishni, shaharlarni talon-toroj qilib, Minga topshirishni buyurdi. Qo‘lga olingan shaharlarni tinchlantirish va Min zobitlarini o‘ziga og‘dirish uchun Xitoy aholisi bilan aloqalarni o‘rnatgan Xon Tayjini qirg‘in haqidagi xabar g‘azablantirdi.[3]
Jang tahrir
Dalinghe Liaodundagi barcha Min garnizonlari ichida eng ilg‘ori bo‘lgan.[5] U har biri alohida Min ofitseri tomonidan boshqariladigan, bir-birini qoʻllab-quvvatlovchi yuzdan ortiq himoya qasrlaridan iborat zich tarmoq bilan himoyalangan. 1631-yilda Zu Dashou yaqin atrofdagi Jinchjou garnizonining qo‘mondoni etib tayinlandi. 1-sentyabr kuni u o‘z qo‘shinlari bilan yaqinda mustahkamlangan Dalinghe shahrini ko‘zdan kechirayotganda, Jurchen, Mo‘g‘ul va Xan xitoylari qo‘shinlariga qo‘mondonlik qilgan Xong Tayji shaharga hujum qilish uchun keldi. Jin armiyasining taxminiy soni 20 000 dan 80 000 kishigacha edi.[3][5] Dalingheda Zu taxminan 14000 kishidan iborat armiyaga qoʻmondonlik qilgan.[3][5] Ularning koʻpchiligi Jurchen qoʻshinlari bilan oldingi janglarida qatnashgan faxriylar edi. Zuning odamlari soni Hong Tayjiga uning razvedkachilari shahar tashqarisida xitoylik fuqaroni qo‘lga olganida maʼlum bo‘ldi. Jurchen qo‘shinlari shaharga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujum qilmasdan uzoq qamalga tayyorlanib, shahar atrofida xandaq qazdilar. Tong Yangxing qo‘l ostida yangi tashkil etilgan Xitoy artilleriya bo‘linmalari yo‘llarni qo‘riqlashdi.[3]
Jurchen qo‘shinlari o‘z saʼy-harakatlarini Dalingxe atrofidagi qalʼalarni egallashga qaratdilar va ularning har biriga taslim bo‘lishga chaqiruvchi xabarchilar yubordilar. Shuningdek, ular Zuning o‘ziga qalʼani topshirishni so‘rab qayta-qayta murojaat qilishdi. Tongning artilleriyasi dastlab taslim bo‘lishdan bosh tortgan qalʼalarni bombardimon qildi, natijada ulardan bir nechtasi bo‘ysundi. Min himoyachilari shahardan bir necha marta zarba berishga harakat qilishdi. Ammo Jurchenlarga qarshi kurashda mutlaq muvaffaqiyatsizlikka uchradilar.[3][5] Shu bilan birga ikkita kichik Min yordam kuchlari shahar tashqarisida Jurchenlar tomonidan mag‘lubiyatga uchratildi. Dastlab Sonshandan kelayotgan 2000 kishilik kuch, keyin Jinchjoudan 6000 kishilik kuchlar. Bir manba Jurchen g‘alabalarini Jurchen va mo‘g‘ul otliqlari bilan bog‘laydi. Ularning baʼzilariga Xong Tayjining o‘gay ukasi Ajige boshchilik qilgan.[3] Yana bir manbada Tong Yangxing artilleriyasi qayd etilgan.[5]
Xiaolinghe jangi tahrir
Oktyabr oyi boshida 40 000 kishidan iborat katta Min armiyasi Szinchjou yaqiniga Zuning qaynog‘asi (va chegaradosh general Vu Sanguining otasi) Vu Syan va Sun Chengzong qo‘mondonligi ostida keldi. Xong Tayji o‘z qo‘shinlarini safarbar qildi, Tongning artilleriyasi ularni qo‘llab-quvvatladi. Shaxsan Dodo bilan birga 200 nafar qo‘riqchi (bayara) bo‘linmasini boshqarib, Xong Tayji Syaolinghe (Syaoling daryosi) qirg‘og‘i yaqinidagi yordam kuchlarining 7000 nafar avangardlaridan iborat lagerga pistirmadan hujum qildi. Min qo‘shinlari vahimaga tushdi va kichik Jurchen kuchlari tomonidan osongina mag‘lub etildi. Ikki tomon bir necha soatdan keyin dala jangiga kirishdi. Bunda ham Xong g‘alaba qozonib, Daisan va Dalingheda qarorgoh qurgan boshqa beilga qaytdi.[3] 13-oktyabr kuni Xong Tayji yana Zu Dashouga taslim bo‘lishini so‘rab maktub yozdi, ammo javob olmadi. 14-kuni Xong Tayji Zuning odamlarini shahar tashqarisidagi qalʼalardan birini qaytarib olish uchun oldinga siljishga undadi. Zu hujumining muvaffaqiyatsizligi uni devorlar orqasiga chekinishga majbur qildi va qamal davomida boshqa hech qachon hujum qilmadi.
19-oktyabrda Sun Chengzong boshchiligidagi 40 000 qo‘shinning asosiy qismi Chjan Chun ( 張春) boshchiligida yo‘lga chiqdi. Min qo‘shinlari Syaolingxe daryosidan o‘tib, har bir yo‘nalishda to‘p va mushketlar bilan himoyaga joylashdilar. Tong Yangxing qurolli kuchlaridan foydalangan Xong Tayji bir nechta noaniq hyarakatlar tufayli Jurchen otliqlarini yo‘qotib, Min chizig‘ini buzdi. Min qo‘shini Tongning artilleriyasini yoqib yuborish umidida quruq o‘tlarga o‘t qo‘ydi. Ammo shamol yo‘nalishi o‘zgarib, olov o‘zlariga qaytdi. Chjan Chun o‘ttiz uch zobit bilan birga qo‘lga olindi va keyinchalik Jurchen tomoniga o‘tib ketdi.[3][5]
Dalinghening taslim bo‘lishi tahrir
5-noyabr kuni Yuzizhang ( 於子章 ), Dalingxeni o‘rab turgan qalʼalarning eng kattasi, Tong Yangxingning "qizil vahshiy" va "generalissimo" nomli Yevropa to‘plari tomonidan bir necha kunlik zarba berishlardan keyin taslim bo‘ldi.[3] Qolgan qalʼalar tez orada birin-ketin taslim boʻldi. Noyabr oyining o‘rtalariga kelib, Jurchen lagerida taʼminot kamaydi. Yuzizhang va boshqa qalʼalarning taslim bo‘lishi ularga yana bir oy uchun yetarli miqdorda taʼminot berdi. Aholi kannibalizmga berilgan Dalinghe devorlari ichida vaziyat ancha yomon edi. Ikki qo‘shin o‘rtasida taslim bo‘lish ehtimoli haqida xabarlar almashildi. Zu asrab olingan o‘g‘li Zu Kefani Jurchen lageriga yubordi. Nega xitoyliklar bo‘sh qolgan shaharni behuda himoya qilishda davom etayotgani so‘ralganda, Zu Kefa zobitlarning hammasi Amin o‘tgan yili aholini qirg‘in qilgan Yongpingda sodir bo‘lgan voqeani eslashlarini taʼkidladi.[3]
Ko‘proq xabarlar almashuvidan so‘ng Zu oilasi va uning ko‘plab ofitserlari yashaydigan Jinchjouga hujum qilish uchun zudlik bilan qo‘shin yuborish sharti bilan taslim bo‘lishga tayyorligini bildirdi. Bu askarlarning qarindoshlari bilan birlashishiga imkon berardi. O'z qo‘shini yana bir yirik hujum uchun tayyor emasligini bilgan Xong Tayji Dalinghedan qochib ketgan degan bahona bilan Zuning o‘zi haligacha qo‘mondoni bo‘lgan Jinchjouga qaytish rejasiga rozi bo‘ldi. Shaharga kirgandan keyin uni Xongga topshirardi. Rejaga ko‘ra, Zu kuchlari 21-noyabrda Dalingheni taslim qilishdi. Shahardagi 30 000 kishidan 12 000dan kamrog‘i tirik qolgan edi.[3][5]
Oqibat tahrir
Zu Dashou Xong Tayji uchun Jinchjouni olib berishga vaʼda bergan edi. Lekin u eski garnizoniga kelgach, Min xizmatiga qaytdi. Keyingi o‘n yil davomida u Jinchjou garnizonida qo‘mondon sifatida qoldi. Xong Tayji 1641-yilda Jinchjou va Sonshanni qamal qilgach, 1642-yilda Zu ikkinchi marta Xongga taslim bo‘ldi.[3] Dalingheda yordam qoʻshinlari bilan magʻlubiyatga uchragan Vu Szyan 1644-yilda Pekinda Min poytaxtini qoʻlga kiritgan anti-Min isyonchi Li Zicheng tomonidan oʻldirilgan. Vu Syanning o‘g‘li Vu Sangui Jurchenlar va Pekin o‘rtasidagi so‘nggi asosiy to‘siq bo‘lgan Shanxay dovoni qo‘mondoni edi. Vu Sangui, shuningdek, Zu Dashouning jiyani bo‘lgan. Otasining o‘limidan so‘ng Jurchenlar tomoniga o‘tib, Shimoliy Xitoyda Jurchen ustunligini o‘rnatgan Shanxay dovoni jangiga yo‘l ochib berdi .
Dalinghe jangi Jurchenlar Min imperiyasining shimoliy chegarasidagi istehkomlarga qarshi artilleriyadan foydalanishga qodir ekanligini isbotladi. Min sulolasi dastlab portugal to‘plari ko‘rinishida xorijiy texnologiyani qabul qilishni istamagan bo‘lsa-da, Jurchenlar bilan qamal urushidagi nisbatan zaifliklarini bartaraf etish uchun ulardan foydalanishdi. 1629-yilgi harbiy ekspeditsiyadagi kabi Liaodundagi asosiy Min istehkomlaridan qochish o‘rniga Xong Tayji endi ular bilan bemalol jang qilishi mumkin edi. Bundan tashqari, jang Jurchenlar qo‘l ostida jang qilayotgan yangi tashkil etilgan Xitoy bo‘linmalari uchun ham muvaffaqiyatli bo‘ldi. Dalingxe, Sonshan va Jinchjou janglaridan keyin Min defektorlari safi ortib borar ekan, Tong Yangxing boshchiligidagi Xitoy artilleriya kuchlari asl Jurchen sakkiz bayrog‘i va mo‘g‘ul sakkiz bayrog‘i bilan birga jang qilib, Xitoyning sakkiz bayrog‘iga kengaytiriladi.[4] Ushbu kampaniyalarda taslim bo‘lgan Min ofitserlari keyinchalik Jurchenlar qo‘li ostida yuksak martabaga ega bo‘lishdi. Shimoliy chegaradagi Lyaodun aholisi Min armiyasining eng yaxshi qo‘shinlari edi. Ularning Jin tarkibiga qo‘shilishi Min sulolasiga jiddiy zarba berdi. 1635-yilda Xong Tayji o‘z xalqi, avvalgi Jurchenlar, bundan buyon manjurlar deb atalishini eʼlon qildi. 1636-yilda u o‘z imperiyasining nomini So‘nggi Jindan Singa o‘zgartirdi. Sin sulolasi Minni mag‘lub etib, Xitoy ustidan hukmronlik qilishni davom ettirdi.
Manbalar tahrir
Bibliografiya tahrir
- Wakeman, Frederic Jr. (1985), The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-century China, Berkeley: University of California Press, ISBN 0520048040
- Elliott, Mark C. (2001), The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China, Stanford University Press, ISBN 9780804746847
- Swope, Kenneth M. (2014), The Military Collapse of China's Ming Dynasty, 1618-44, Routledge, ISBN 9781134462094