Dasht qora iloni

Dasht qora iloni
Ilmiy tasniflash
Olam:	Hayvonlar
Tip:	Xordalilar
Sinf:	Sudralib yuruvchilar
Oila:	Qora ilonlar
Urugʻ:	Vipera
Turlari:	Dasht qora iloni
Xalqaro ilmiy nomi
	Vipera renardi (Christoph, 1861)

Dasht qora iloni, yoki oddiygina dasht iloni (lotincha: Vipera renardi) — qora ilonlar oilasiga mansub zaharli ilonlar turi. Ilgari, Janubiy Yevropada yashovchi gʻarbiy choʻl iloni bilan birga Vipera ursinii yagona turining kichik turi hisoblangan. Himoyaga muhtoj noyob tur. Ilon zaharli, ammo odamlar uchun xavf tugʻdirmaydi. Bu katta ilmiy ahamiyatga kasb etadi.

Tavsif

Bu kichik ilon, dumi bilan tananing umumiy uzunligi erkaklarda 63,5 sm va urgʻochilarda 73,5 sm ga yetadi, tanasi esa odatda 60 sm dan kam. Dumi nisbatan kalta, erkaklarda urgʻochilarga qaraganda bir oz uzunroq: birinchisi 5-8 smga (tanasidan 5,8-8,3 marta kalta) va ikkinchisi birinchi uzunlikka nisbatan 4-6 sm (tanadan 7,7-10 baravar qisqa). Tangachalari yaxshi ifodalangan uzunasiga joylashgan oʻrtacha qovurgʻaga ega. Odatda 21 qatorli tangachalari tanasining oʻrtasida joylashgan boʻlsa-da, ba’zan tangachalari 19-20 qatorni egallaydi. Qora ilon tusi ikki xil boʻladi: kriptik (koʻp hollarda) va melanistik. Odatda dasht ilonlari kriptik rangga ega: tananing yuqori qismi qoʻngʻir-kulrang, boshidan dumining uchigacha toʻq jigarrang yoki qora zigzag shakldagi chiziqlar bilan qoplangan. Shu bilan birga, zangori va qoʻngʻirranglar turli ravishda uygʻunlashishi mumkin. Qorni deyarli tovlanib turuvchi qora rangda. Melanist tuslari (qorarang) kamroq tarqalgan. Masalan, Kubanda ularning beshdan bir qismini tashkil qiladi, garchi ba’zi joylarda ularning soni deyarli yarmiga (44%) yetishi mumkin.

Tarqalishi va yashash joyi

Dasht qora iloni janubi-sharqiy Yevropaning dasht, oʻrmon-dasht va yarim choʻl hududlarida, markazdan Oʻrta Osiyoning shimoli va shimoli-gʻarbida, gʻarbda Ukrainaning sharqi va janubida (shu jumladan, Qrimda) keng tarqalgan. Sharqda Oltoy va Jungariya, shimolda Volga-Kama chekkalarigacha borgan. Old Kavkaz, Katta Kavkaz, Qozogʻiston va Janubiy Sibirning choʻl mintaqalarida ham bu tur uchraydi. Kavkazortida bir turdagi alohida populyasiyasi topilgan. Yassi va togʻli (jumladan, vodiy) oʻtloqli dashtlarda, quruq va nam dashtli oʻtloqlarda, qoya yonbagʻirlarda, shoʻrlangan yarim choʻl va qoʻzgʻalmas qumlarda yashaydi. Bundan tashqari, u yaylovlarda uchraydi, shu bilan birga sharqiy dasht qora iloni muntazam ekin ekiladigan qishloq xoʻjaligi yerlaridan qochadi. Dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashga qoyalarda uchraydi. Tur koʻpincha juda keng tarqalgan, ammo koʻp joylarda u sporadik, mahalliy, oʻchoqlarda tarqalgan.

Hayot tarzi

Voyaga yetgan qora ilonlar Ukrainada fevral oyining ikkinchi yarmidan mart oyining oxirigacha – dekabr oyining boshigacha, Ozarbayjonda aprel oyining boshidan oktyabr oyining boshigacha, Oʻzbekistonda martdan oktyabrgacha ancha faol boʻladi. Asosan, qora ilonlar kemiruvchilarning uyalarida, shuningdek, tuproqdagi toshlar va yoriqlar ostida yashirinib, qishlaydi. U bahorda mayda kemiruvchilar (asosan dala sichqonlar) va kaltakesaklar, yoz va kuzda deyarli faqat toʻgʻriqanotli hasharotlar (shu jumladan, chigirtkalar) bilan oziqlanadi. Shuningdek, u oʻrgimchaksimonlar va mayda qushlarni ham iste’mol qilishi mumkin. U choʻl ekotizimlarida muhim rol oʻynashi mumkin.

Koʻpayishi

Tirik tugʻuvchi turi. Gʻarbdagi juftlashish aprel—may oylarida, Oʻzbekistonda — mart-may oylariga toʻgʻri keladi. Urgʻochilarning homiladorligi 3 oygacha davom etadi. Voyaga yetmagan ilonlar Sharqiy Yevropada iyul oʻrtalaridan sentyabr oʻrtalarigacha boradi, Oʻzbekistonda — avgust — sentyabrda vujudga keladi. Bitta urgʻochi bir vaqtning oʻzida 1 dan 31 gacha bola tugʻishi mumkin.

Kichik turlari

Dasht qora ilonining 5 ta kichik turi shakllangan :

Vipera renardi renardi — nominativ kenja tur boʻlib, Oʻrta va Oʻrta Osiyoning sharqidan tashqari koʻpgina turlar oraligʻida tarqalgan;
Vipera renardi bashkirovi — Bashkirov choʻl qora iloni Tatariston janubi-gʻarbiy qismida, 2004-yilda izolyasiya qilingan Kuybishev suv omboridagi Spasskiy buyurtmaxonasida uchraydi, Quyi Volga shimolida choʻl ilonlarini kashf etgan sovet zoologi I van Sergeyevich Bashkirov nomi bilan atalgan. Umumiy uzunligi 71 sm, qorin qalqonlari 120—154, dumi — 22—35, tanasining oʻrta qismida 19—21 ta qatorasiga tangachalar bilan qoplangan;
Vipera renardi parursinii NILSON et ANDRÉN, 2001 — Shinjon shimolidagi shimoli-gʻarbiy Xitoyning togʻli dashtlarida yashaydi;
Vipera renardi puzanovi — Puzanov dasht qora iloni, Qrim togʻining endemik turi boʻlib, u dengiz sathidan 1100 m balandlikdagi shimoliy makroiqlim sharoitida yashaydi; 2009-yilda bu tur ajratilgan, Qrim yarim oroli faunasini oʻrgangan sovet zoologi Ivan Ivanovich Puzanov nomi bilan atalgan;
Vipera renardi tienshanica NILSON et ANDRÉN, 2001 — Tyan-Shan (Markaziy Osiyoning sharqida): Qozogʻistonning janubi-sharqida (shu jumladan Balxash viloyatida), Oʻzbekistonning sharqida (Gʻarbiy Tyan-Shan etaklarida, Kuraminskiy tizmasi, Sirdaryo va Chirchiq daryolari) va vodiylarida) Qirgʻiziston janubida va Tojikiston shimolida topilgan. Daryolar tekisliklarida va koʻl qirgʻoqlarida yashaydi, togʻ va togʻ oldilardagi quruq dashtlarda kam uchraydi.

Muhofaza etish

Sharqiy choʻl iloni zaif tur sifatida Xalqaro tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish ittifoqining Qizil roʻyxati va Ukraina Qizil kitobi, Bern konvensiyasining I ilovasiga kiritilgan. Yovvoyi fauna va florani va tabiiy yashash joylarini muhofaza qilish va Rossiya Federasiyasining Qizil kitobi "Taksonlar va ularning tabiiy muhitdagi holatiga alohida e’tibor berilishi kerak boʻlgan populyasiyalarning izohli roʻyxati"ga ilova sifatida kiritilgan. Bundan tashqari, choʻl qora iloni Ukraina va Rossiyaning koʻplab mintaqaviy Qizil kitoblariga: noyob tur sifatida u Krasnodar oʻlkasining Qizil kitobiga, populyasiyasi kamayib borayotgan kichik tur sifatida - Rostov viloyati Qizil kitobiga kiritilgan.

Puzanovning dasht qora iloni Qrim Respublikasining Qizil kitobiga soni kamayib borayotgan kichik tur sifatida va Bern konvensiyasining II ilovasiga kiritilgan, Qrim va Opukskiy qoʻriqxonalarida (hamma joyda soni juda kam muhofaza qilinadi. Kazantip tabiat qoʻriqxonasi va Tarxankutskiy milliy tabiat bogʻida allaqachon butunlay qirilib ketgan. Vipera renardi tienshanica kenja turi Oʻzbekiston Qizil kitobiga populyasiyasi kamayib borayotgan zaif mozaik tarqalgan kenja tur sifatida (yarim asr oldin, 1970-yillarda soni 10–12 bosh/ga boʻlgan, hozir esa populyasiyasi sezilarli darajada kamaygan) kiritilgan. Ugom-Chotqol milliy bogʻi va Sayxun tabiat qoʻriqlash inshootida muhofaza qilinadi. Bu kenja turga mansub dasht qora ilonlari Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Zoologiya institutining Toshkent hayvonot bogʻi va serpentariumida bir necha marta nasl olingan.

Turlar uchun asosiy tahdid yashash joylarini yoʻq qilish, dashtlarni haydash, intensiv dehqonchilik (shu jumladan pestisidlardan foydalanish) yoʻq qilish, serpentariyada saqlash uchun noqonuniy ommaviy ovlash. Tomorqaning Yevropa qismida dashtlarni intensiv shudgorlash natijasida dasht qora ilonining soni tez kamayib bormoqda. Masalan, Dneprning chap qirgʻogʻining janubida Dnepropetrovsk, Xerson va Zaporoje viloyatlarida u faqat daryo va haydalgan yerlar orasidagi butalar bilan oʻsgan tik qirgʻoqning tor yoriqlarida saqlanib qolgan. Koʻpgina hududlarda, masalan, Ukrainaning oʻng qirgʻogʻining koʻp qismida u butunlay qirilib ketdi. Soʻnggi 30 yil ichida, 1990-yildan boshlab, uning diapazoni doirasidagi turlar uchun mos yashash joylari soni 30% dan ortiq kamaydi va butun tarqalishi boʻyicha qisqarishda davom etmoqda. Ukrainada sharqiy choʻl qora ilonining koʻp yoki oz qismi faqat qoʻriqlanadigan hududlarda saqlanib qolgan: Chap qirgʻoqning choʻl qoʻriqxonalari, Jarillgach oroli (1-10 ta/ ga), Sivash viloyati va Kerch. yarimorol (20–60 ta/ga, ba’zan undan ortiq turi). Hammasi boʻlib, Ukraina hududida dasht qora iloni 9 ta qoʻriqxona va milliy bogʻlarda himoyalangan. Turni saqlab qolish uchun uning yashash joylarini iloji boricha muhofaza qilinadigan hududlarga kiritish tavsiya etiladi.

Adabiyot

Ананьева Н. Б., Орлов Н. Л., Халиков Р. Г., Даревский И. С., Рябов С. А., Барабанов А. В.. Атлас пресмыкающихся Северной Евразии (таксономическое разнообразие, географическое распространение и природоохранный статус). СПб.: Зоологический институт РАН, 2004 — 214—215-bet. ISBN 5-98092-007-2.
Бакиев А. Г., Гаранин В. И., Гелашвили Д. Б., Горелов Р. А., Доронин И. В., Зайцева О. В., Зиненко А. И., Клёнина А. А., Макарова Т. Н., Маленёв А. Л., Павлов А. В., Петрова И. В., Ратников В. Ю., Старков В. Г., Ширяева И. В., Юсупов Р. Х., Яковлева Т. И.. Гадюки (Reptilia: Serpentes: Viperidae: Vipera) Волжского бассейна. Часть 1. Тольятти: Кассандра, 2015. ISBN 978-5-91687-131-9.
Бакиев А. Г., Гаранин В. И., Литвинов Н. А., Павлов А. В., Ратников В. Ю.. Змеи Волжско-Камского края. Самара: Изд-во Самарского научного центра РАН, 2004. ISBN 5-93424-157-5.
Бакиев А. Г., Маленёв А. Л., Зайцева О. В., Шуршина И. В.. Змеи Самарской области. Тольятти: ООО «Кассандра», 2009. ISBN 978-5-91687-028-2.
Банников А. Г., Даревский И. С., Ищенко В. Г., Рустамов А. К., Щербак Н. Н.. Определитель земноводных и пресмыкающихся фауны СССР. М.: Просвещение, 1977 — 320, 321—322, 386-bet.
Банников А. Г., Дроздов Н. Н. „Семейство Гадюковые змеи (Viperidae)“, . Жизнь животных. Том 5. Земноводные. Пресмыкающиеся, 2-е изд, М.: Просвещение, 1985 — 325—345-bet.
Белик В. П. „Степная гадюка“, . Красная книга Ростовской области. Том 1. Животные, 2-е изд, Ростов-на-Дону: Министерство природных ресурсов и экологии Ростовской области, 2014 — 850—855-bet. ISBN 978-5-904079-94-9.
Дебело П. В., Чибилёв А. А.. Амфибии и рептилии Урало-Каспийского региона, Природное разнообразие Урало-Каспийского региона. Том 3. Екатеринбург: РИО УрО РАН, 2013. ISBN 978-5-7691-2363-4.
Котенко Т. І., Кукушкін О. В. Гадюка степова Vipera renardi (Christoph, 1861) // Червона книга України. Тваринний світ : [укр.] / під заг. ред. І. А. Акімова. — К. : «Глобалконсалтинг», 2009. — С. 397. — 624 с. — ISBN 978-966-97059-0-7.
Кукушкин О. В. „Гадюка степная Пузанова“, . Красная книга Республики Крым. Животные. Симферополь: ООО «ИТ «АРИАЛ», 2015 — 298-bet. ISBN 978-5-906813-88-6.
Таращук В. І. Фауна України. Том 7. Земноводні та плазуни : [укр.]. — К. : Вид-во АН УРСР, 1959. — С. 234—238. — 247 с.
Туниев Б. С., Орлов Н. Л., Ананьева Н. Б., Агасян А. Л.. Змеи Кавказа: таксономическое разнообразие, распространение, охрана. СПб.-М.: Товарищество научных изданий КМК, 2009 — 137—139-bet. ISBN 978-5-87317-594-9.
Туниев Б. С., Туниев С. Б. „Гадюка степная Pelias renardi (Christoph, 1861)“, . Красная книга Краснодарского края (животные), 2-е изд, Краснодар: Центр развития ПТР Краснодарского края, 2007 — 356—357-bet. ISBN 5-98630-015-3.
Чикин Ю. А., Абдураупов Т. В. „Восточная степная гадюка Vipera (Pelias) renardi (Christoph, 1861) ssp. tienshanica Nilson et Andren, 2001“, . Красная книга Республики Узбекистан. Том 2. Животные. Ташкент: Chinor ENK, 2019 — 168—169-bet. ISBN 978-9943-313-87-3.