Vikipediya

Eron prezidentlik saylovlari (2024)

Eronda muddatidan oldin prezidentlik saylovlari prezident Ibrohim Raisiy vafot etganligi sababli 2024-yilning 28-iyunida[1] boʻlib oʻtadi[2].

Tarixi

tahrir
Asosiy maqola: Varzaqandagi vertolyot halokati (2024)

2024-yil 19-may kuni Raisiy Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev bilan birga Giz Galasi suv omborida gidroelektr majmuasini ishga tushirish uchun Eron-Ozarbayjon chegarasidagi safardan qaytayotgan edi[3]. Sayohat chogʻida uni va yana yetti nafar yoʻlovchi va ekipajni olib ketayotgan vertolyot[4] taxminan soat 13:30da (UTC+03:30) Sharqiy Ozarbayjon ustonidagi Varzaqan shahri yaqinida qulab tushdi. Kuchli tuman qarshiligida boʻlib oʻtgan qidiruv qutqaruv harakatlari natijasida soat 20:39 ga kelib Eron kuchlari halokat sodir boʻlgan joyga yetib borishdi[5]. Oʻsha kuni kechroq vertolyotning qoldiqlari aniqlandi[6] va bortdagilarning hammasi oʻlik holda topildi. Bu Konstitutsiyaning 131-moddasiga asosan Birinchi vitse-prezident Muhammad Muxbirning prezident vazifasini bajaruvchi etib tayinlanishiga sabab boʻldi[7].

Saylov tizimi

tahrir

Eron prezidenti odatda Eron Konstitutsiyasining 114-moddasida koʻrsatilganidek[7], „xalqning toʻgʻridan-toʻgʻri ovoz berish yoʻli“ bilan har toʻrt yilda bir marta saylanadi, yaʼni prezidentlik saylovi 2025-yil 18-iyun kuni yoki undan oldin oʻtkazilishi kerak edi, lekin prezident vafoti munosabati bilan u avvalroq oʻtkaziladi. Bu mamlakatning toʻgʻridan-toʻgʻri saylanadigan eng yuqori mansabdor shaxsi, ijro hokimiyati boshligʻi va Oliy rahbardan keyingi ikkinchi muhim lavozimdir. Eronning siyosiy tizimida Oliy Rahbar prezidentdan koʻra koʻproq vakolatga ega[8]. Saylovda ovoz berishning eng kichik yoshi — 18 yosh.

Eron Islom Respublikasi konstitutsiyasiga koʻra, shia islomiga eʼtiqod qiluvchi, viloyati faqih mafkurasiga sodiq boʻlgan har qanday Eron fuqarosi prezidentlikka nomzod sifatida saylovda qatnashishi mumkin. Vasiylar Kengashi tomonidan boshqariladigan „Saylov monitoringi agentligi“ (EMA) deb nomlangan muassasa roʻyxatga olingan nomzodlarni tekshiradi va saylovda qatnashish uchun tanlaydi[9].

Vasiylik kengashi muayyan nomzodlarning rad etilishi sababini ochiq eʼlon qilmaydi, ammo bu sabablar har bir nomzodning oʻziga alohida tushuntiriladi. Ayollarning saylovda qatnashishi konstitutsiyaviy ravishda cheklanmagan; garchi kengash jinsi tufayli ayolning nomzodini rad etishni rasman rad etgan boʻlsada[10], shu kungacha nomzod sifatida roʻyxatdan oʻtgan barcha ayollar Vasiylik kengashi tomonidan saylovda ishtirok etishdan chetlashtirilgan[11][12].

Vasiylik kengashi tomonidan tasdiqlanganlar hafta oxiri ommaviy ovozga qoʻyiladi. Aosiy ovozni (50%+1) olgan nomzod gʻolib hisoblanadi. Agar nomzodlardan hech biri yetarli ovoz ololmasa, keyingi juma kuni eng koʻp ovoz olgan ikki nomzod oʻrtasida saylov qayta oʻtkaziladi[13]. Saylov paytida ovoz bergan eronliklar tugʻilganlik haqidagi guvohnomalariga ovoz berganligini isbotlovchi muhr bosiladi[14].

Konstitutsiyaga koʻra, natija maʼlum boʻlgach, Oliy rahbar saylangan prezident farmoniga imzo chekishi kerak, agar u imzolashdan bosh tortsa, saylangan prezident prezidentlik lavozimini egallamaydi. Hozirgacha oliy rahbarlar har doim saylangan prezident farmonini imzolaganlar[15][16]. Shundan soʻng, saylangan prezident Islom Maslahat Assambleyasi majlisida Vasiylik kengashi aʼzolari va Oliy sud rahbari ishtirokida qasamyod qabul qilib, unga imzo chekishi kerak. Qasamyodda saylangan prezident rasmiy dinni (Islomni) himoya qilishga, Konstitutsiya va Islom Respublikasini himoya qilishga, oʻzini millati, xalqi va diniga (boshqa lavozimlar qatori) xizmat qilishga bagʻishlashiga qasamyod qilishi kerak[13].

Sanalar

tahrir

2024-yil 20-may kuni Raisiy vafot etgani eʼlon qilingandan soʻng, rasmiylar prezidentlik saylovi 28-iyun kuni boʻlib oʻtishini, nomzodlarni roʻyxatga olish esa 30-maydan 3-iyungacha, saylovoldi tashviqoti esa 12-iyundan 27-iyungacha davom etishini eʼlon qildi[1].

Nomzodlar

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „Iran to hold presidential elections on June 28 after Raisi’s death“. Al Arabiya. Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  2. ↑ „Iran helicopter crash: President Ebrahim Raisi killed in helicopter crash“ (en-GB). BBC News (2024-yil 20-may). Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  3. ↑ Hafezi, Parisa „Helicopter carrying Iranian President Raisi crashes, search under way“. Reuters (2024-yil 20-may). Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  4. ↑ „Thousands at Iran president's funeral procession“. BBC (2024-yil 21-may). Qaraldi: 2024-yil 21-may.
  5. ↑ Makoii, Akhtar; Abrahams, Jessica; Smith, Benedict; Zagon, Chanel. „Search for Iranian president Ebrahim Raisi's helicopter complicated by rain“ (en-GB). The Telegraph (2024-yil 19-may). Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  6. ↑ „Iran president helicopter crash live updates: President Ebrahim Raisi dies - state TV“ (en-gb). BBC News. Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  7. ↑ 7,0 7,1 „Constitution“. en.mfa.ir. Qaraldi: 2024-yil 20-may.
  8. ↑ „Ebrahim Raisi, ultra-conservative judiciary chief, wins Iran's presidential vote amid historically low turnout“. CNN (2021-yil 19-iyun). 2021-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-iyun.
  9. ↑ Iranian provisional government of Mehdi Bazargan. „Constitution of the Islamic Republic of Iran“. 2021-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 20-iyun.
  10. ↑ „Iran's ban on female presidential candidates contradicts Constitution“. Amnesty International (2013-yil 17-may). Qaraldi: 2013-yil 18-iyun.[sayt ishlamaydi]
  11. ↑ „ثبت نام زنان در انتخابات ریاست جمهوری بلامانع است/ نظر فقها هیچ تغییری نکرده است“ (fa). ایسنا (2020-yil 10-oktyabr). 2021-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-may.
  12. ↑ Karimov, F. „First female candidate registered for Iranian presidential elections“. Trend (2013-yil 8-may). 2013-yil 7-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-iyun.
  13. ↑ 13,0 13,1 „Constitution of the Islamic Republic of Iran, 1979 (amended 1989)“. Constitute Project (1989-yil 28-iyul). 2019-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-iyun.
  14. ↑ Gambrell, Jon. „Hard-line judiciary head wins Iran presidency as turnout low“. AP (2021-yil 19-iyun). 2021-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-iyun.
  15. ↑ „بازخوانی تنفیذ احکام روسای جمهور+عکس و متن احکام“ (fa). ایسنا (2013-yil 3-avgust). 2021-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-may.
  16. ↑ „مراسم تنفیذ حکم حسن روحانی برگزار شد“ (fa). BBC News فارسی. 2021-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-may. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eron_prezidentlik_saylovlari_(2024)&oldid=4340267" dan olindi