Vikipediya

Fargʻona oti

Fargʻona otlari Xitoyga olib kelingan eng dastlabki yirik mahsulotlardan biri hisoblanib, Markaziy Osiyo hududida paydo boʻlgan. Mazkur otlarning tasviri Tang sulolasi qabridagi sopol idishlarda tasvirlanganidek: „Baqtriya qiroli Eucratidesning oltin medalidagi hayvonlariga oʻxshashi mumkin[1]“, — deya taʼkidlanadi. Fargʻona otlari Xitoyda „samoviy ot“ yoki Gʻarbda Nisean oti sifatida ham mashhur boʻlgan[2][3].

Oltin bilan qoplangan tantanali bronza finial, Farg‘ona oti, miloddan avvalgi 4-1 asrlarga tegishli: Tezlik va g‘alabaning V-shaklidagi ramzi.

Qadimgi tarixi

tahrir

Han sulolasi davrining oʻzidayoq, Xitoy oʻzining harbiy qudratini hozirgi Markaziy Osiyoning Fargʻona vodiysida joylashgan Baqtriya shimolidagi Dayuan hind-yunon qirolligiga qaratgan edi. Fargʻona otlari Han sulolasida boʻlishini kuchli xohishi tufayli Fargʻona hukmdorlari uning chegaralarini savdo-sotiq uchun yopgan va natijada, Han — Dayuan urushida Xitoy gʻalaba qozongan.

 
Miloddan avvalgi 130-yilda Dayuan koʻrsatilgan xarita

Milodiy 102-yilda xitoyliklar magʻlub boʻlgan. Fargʻonadan naslchilik uchun oʻttizga yaqin „Zotdor otlar“ va „oʻrta va past sifatli“ uch ming Fargʻona otlarini berishni talab qildilar[4]. Sinolog Arthur Waley oʻzining ``Fargʻonaning samoviy otlari[5]`` maqolasida Han imperatori Wu izlagan otlarning ikki turi oʻrtasida muhim farqni koʻrsatdi: uning ruhiy ehtiyojlarini qondirish uchun bir nechta ilohiy otlar; va uning otliq qoʻshinlarini doimiy ravishda toʻldirish va kuchaytirishga koʻplab mustahkam togʻlar kerak edi[6]. Xitoyning haykal va rasmlari, shuningdek, Baqtriya tangasi bu otlarning oyoqlari mutanosib ravishda kalta va dumaloq shaklga ega boʻlishi mumkinligini koʻrsatgan. Xitoy tasvirlarining oldingi oyoqlari juda toʻgʻri boʻlib, hozirgi Xitoyning Guoxia otiga oʻxshaydi. Zamonaviy mualliflar qon soʻruvchi parazitlar otlarni tishlaganda terining qonga aralashishiga sabab boʻlgan deb ishonishadi.

 
Gansu uchuvchi oti, Sharqiy Han, bronza, Gansu viloyati muzeyi

Mair: Zamonaviy tadqiqotchilar ikki xil fikrni ilgari surganlar (Qadimgi xitoyliklar Fargʻonaning „Qon terlagan“ otlariga ishora qilishlari uchun). Birinchisi, otlar uzoq davom etgan shiddatli yugurish paytida kichik teri osti qon tomirlari yorilib ketganligini koʻrsatadi. Ikkinchisi, parazit nematoda, Parafilaria multipapillosa, bu hodisani qoʻzgʻatganini taxmin qiladi. P. multipapillosa rus dashtlarida keng tarqalgan va otlarning teri osti toʻqimalariga chuqur kirib borib hayot kechiradi. Olingan teri tugunlarida tez-tez, baʼzan koʻp miqdorda qon ketadi va veterinariya shifokorlari „yozgi qon ketish“ deb nomlanuvchi kasallikka olib keladi[7] deb hisoblaydi.

Han-Xitoy imperatori Udi (Udi) otlarning paydo boʻlishini bashorat qilgani uchun ularni „Samoviy otlar“ deb nomlagan (mil. avv.113-y).

Bir vaqtlar oldin imperator Oʻzgarishlar kitobi orqali shimoli-gʻarbdan „ilohiy otlar paydo boʻlishi kerak“, —deb taxmin qilgan edi. Uyshun zotdor otlarini olib kelganlarida ularga „samoviy otlar“ deb nom qoʻygan. Ammo keyinroq Dayuan Fargʻonadan qon terlagan otlarni oldi, ular bundan ham qattiqroq edi. Shuning uchun, u Uyshun otlarining nomini oʻzgartirib, ularni „gʻarbiy ekstremal otlar“ deyishgan va Dayuan otlari uchun „samoviy otlar“ nomidan foydalanishgan[8].

 
Chavandoz ayol, Tang sulolasi
 
Baqtriyalik Eucratides I va Dioscuri tasvirlangan tangalar.

Miloddan avvalgi 104-yilda imperator Wu Xitoydan 5000 km uzoqlikdagi Fargʻonaga 40 000 kishilik qoʻshin yuborgan, lekin qoʻshinning yarmidan kamrogʻi manziliga yetib borgan, xolos. Qolganlari charchab, magʻlub boʻlishgan. Miloddan avvalgi 103-yilda yana 60 000 kishilik qoʻshin yuborilgan va ular 40 kunlik qamaldan keyin, shahar devorlarini buzib, suv taʼminotini uzib qoʻygan. Ular tez orada magʻlub boʻlishdan qoʻrqib, shahar aholisi oʻz shohining boshini kesib, uning boshini Han sarkardasiga taqdim etdi va unga istagancha ot berishini taklif qildi. Yangi qirolni saylagandan soʻng, Han 3000 ot bilan joʻnab ketdi, ammo miloddan avvalgi 101-yilda Xitoyga yetib borganlarida atigi 1000 tasigina qolgan edi. Fargʻonaliklar ham imperatorga har yili ikkita samoviy ot joʻnatishga rozi boʻldilar hamda beda urugʻi Xitoyga olib kelinib, Xitoyda yaxshi otlarni boqish uchun yaxshi yaylov, Xitoyga tahdid solayotgan Hun xoqonligiga qarshi tura oladigan otliq qoʻshinlar bilan taʼminlandi[9][10]. Han sulolasining bronza haykalchasida Gansu uchuvchi ot, ehtimol, bu zotning tasviri keltirilgan[11].

Oʻrta asrda Xitoy

tahrir

Fargʻona Xitoyda otga boʻlgan talab taxminan keyingi 1000 yil davomida yirikroq va kuchli mahalliy zotlarga oshib bormaguncha mashhur boʻlgan. Fargʻona otlari koʻchmanchi ot zotlar kabi tez, qattiq va chidamliligi yuqori, lekin ular mahalliy zotlarga qaraganda kichikroq va ozgʻin boʻlgan[12]. Fargʻona oti hozirda yoʻq boʻlib ketgan Nisean yoki Turkoman otiga teng hisoblanadi. AkhalTeke oti asl Fargʻona otining avlodi ekanligiga ishoniladi[13][14].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ See p. 39 of Lida L. Fleitmann's, The Horse in Art, William Farquhar Payson (publishing company), New York, 1931.
  2. ↑ Royal Asiatic Society, p. 36
  3. ↑ „Nisaean Horse“. chinesehoroscop.
  4. ↑ Olsen, Stanley J. (1988). „The Horse in Ancient China and Its Cultural Influence in Some Other Areas“. Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 140-jild, № 2. 174-bet. ISSN 0097-3157. JSTOR 4064940.
  5. ↑ Waley, Arthur (1955). „The Heavenly Horses of Ferghana: A New View“. History Today. February-jild. 95–103-bet.
  6. ↑ Dean, Riaz. The Stone Tower: Ptolemy, the Silk Road, and a 2,000-Year-Old Riddle (inglizcha). Delhi: Penguin Viking, 2022 — 32-43 (Ch. 4, Heavenly Horses)-bet. ISBN 978-0670093625. 
  7. ↑ The Emperor and the Parasite. The Last Word On Nothing (2011-03-03). Retrieved on 2011-03-17.
  8. ↑ Shiji 123 in Watson (1961), p. 240.
  9. ↑ Watson (1961), p. 135.
  10. ↑ Boulnois (2004), pp. 82-83.
  11. ↑ Silk Road Foundation
  12. ↑ Pidgeon. „Nature's Incredible Creature, the 'Sweats Blood' Horse“. theculturetrip (8-mart 2017-yil).
  13. ↑ Taylor. „How Ancient Exchanges in Central Asia Shaped the Modern World“. The Diplomat (11-aprel 2018-yil).
  14. ↑ „Akhal-Teke“. PET MD (12-yanvar 2010-yil).

Adabiyotlar

tahrir
  • Bonavia (2004): Siandan Qashgʻargacha boʻlgan ipak yoʻli. Judy Bonavia — Kristof Baumer tomonidan qayta koʻrib chiqilgan. 2004 yil. Odyssey nashrlari.ISBN 962-217-741-7ISBN 962-217-741-7 .
  • Boulnois (2004): Ipak yoʻli: Ipak yoʻlidagi rohiblar, jangchilar va savdogarlar . Lyus Bulnois. Helen Loveday tomonidan tarjima qilingan. Odyssey kitoblari, Gonkong.ISBN 962-217-720-4ISBN 962-217-720-4 .
  • Forbes, Endryu; Henli, Devid (2011). „Gʻarbning samoviy otlari“: Xitoyning qadimgi choy otlari yoʻli . Chiang May: Cognoscenti kitoblari. ASIN: B005DQV7Q2
  • Uotson, Burton, tarjimon. (1961). Sima Qian tomonidan Buyuk tarixchining yozuvlari. Xan sulolasi II (qayta koʻrib chiqilgan nashr) , Kolumbiya universiteti nashriyoti.ISBN 0-231-08167-7ISBN 0-231-08167-7 .
  • Buyuk Britaniya va Irlandiya Qirollik Osiyo jamiyati. Shimoliy Xitoy boʻlimi, Shanxay, Qirollik Osiyo jamiyatining Xitoy boʻlimi. Qirollik Osiyo jamiyatining Shimoliy Xitoy boʻlimi jurnali, 39-41-sonlar.

Havolalar

tahrir

ʼ 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fargʻona_oti&oldid=5257220" dan olindi