Hind-yunon podsholigi

Hind-yunon qirolligi (yoki Hind-Yunon qirolligi) Shimoliy Hindistondagi davlat boʻlib, miloddan avvalgi 180 yillardan — milodiy 10 yilgacha qadar mavjud boʻlgan va Yevtidem sulolasining vorislari boʻlgan yunon qirollari tomonidan boshqarilgan. Hind-yunon qirolligi Yunon-Baqtriya qirolligining davomi sifatida vujudga keldi.

Hind-yunon qirolligi qirollik
←   ← 180 mil. av. — 10 yil →
Hind-yunon qirolligining hududi eng katta payti eramizdan avvalgi 175 yil
Poytaxti	Alasandra, Sirkap, Sagala, Matxura
Aholisi	30 mln.

Tarix

Hind-yunon qirolligiga Yunon-Baqtriya shohi Yvtidemning oʻgʻli Demetriy asos solgan.Thonemann, Peter. The Hellenistic World: Using Coins as Sources (en). Cambridge University Press, 2016-01-14 — 97-bet. ISBN 978-1-316-43229-7. 

Shimoliy Hindistonning bosib olinishi

Hind-yunon qirolligining asoschisi Demetriy, fil boshidan boʻlgan tojda — Hindistonni zabt etish ramzi

Hind-yunoncha tasvir — kitni minayotgan Nereid (dengiz yirtqich hayvon) , miloddan avvalgi 2-asr. Sirkap

Demetriy Shimoliy Hindistonga bostirib kirishini miloddan avvalgi 180 yilda boshlagan, Mauryan sulolasi qoʻmondon Pusyamita Shunga tomonidan agʻdarilgandan soʻng, oʻzining Shunga sulolasiga asos solgan (miloddan avvalgi 185 — 78). Yunonlar Sharqiy Hindiston poytaxti Pataliputra (hozirgi Patna) gacha boʻlgan yoʻlni bosib oʻtishdi. Strabon (15.698) shunday yozgan:

— Iskandar uchun kelganlar Gang daryosigacha, Pataliputragacha borishdi.

Hind yilnomalarida yunonlarning Mathura, Panchala, Saketa va Pataliputra shaharlariga hujumi haqida ham gapiriladi, Patanjali bu haqda miloddan avvalgi 150-yillarda yozadi, shuningdek, Yuga Puranaham (Gargi-Samhita).

Janubda yunonlar Sind va Gujarat viloyatlarini, keyin esa Strabon va boshqa mualliflar aytganidek, strategik ahamiyatga ega Barigaza(Bxaruch) portini egallab olishgan va bu Apollodot I tangalarida tasdiqlangan. Katta ehtimol bilan, Panjobning sharqidagi mintaqani bosib olish keyinchalik, asrning ikkinchi yarmida qirol Menander tomonidan sodir boʻlgan.

Hozirgi Pokistonning shimoli-gʻarbiy qismidagi Sirkap shahri katta ehtimol bilan Demetriy tomonidan qurilgan. Tuzilishi nuqtai nazaridan shahar Gretsiya shaharsozlik standartlaridan foydalanadi. Ellinistik madaniyatga oid koʻplab ashyolar, xususan, Yunon-Baqtriya podsholari tangalari, toshlarda yunon mifologiyasi manzaralari tasvirlari topilgan.

Menander I tomonidan qirollikning mustahkamlanishi

Ptolemeyning jahon xaritasida Sharqiy Osiyoning Gang daryosidan Singapurgacha boʻlgan qismlari

Birinchi yurish miloddan avvalgi 175 yilda yakunlangan va Shunga qirolligi sharqqa siljib oldi, lekin oʻsha paytda Baqtriyada gʻarazkor Yevkratid davlat toʻntarishini amalga oshirdi, Evtemid sulolasining hokimiyatidan mahrum qildi va Hind daryosigacha boʻlgan hududni egalladi, bu miloddan avvalgi 170 va 150 yillar orasida sodir boʻldi. Gargi-Samhita (Yuga Purana 7) yunonlar oʻrtasidagi nizo haqida xabar beradi va shiddatli fuqarolar urushini kutadi.

Ammo Yevkratidning yurishini davlatning Hindiston qismiga joylashgan Menander I toʻxtatdi, Menander I Baqtriyada bir qancha gʻalabalarni qoʻlga kiritdi, bu yunon-baqtriya uslubidagi tangalarda qayd etilgan, shundan soʻng u oʻzining sharqqa kengayishini davom ettirgan.

Menanderni maksimal hududni zabt etgan eng muvaffaqiyatli hind-yunon qiroli deb hisoblash mumkin. Uning tangalari eng keng tarqalgan va katta maydonda tarqalgan. Miloddan avvalgi 1-asrda „Menander togʻlari“ (Menander Mons) atamasi. Ptolemey xaritasida koʻrsatilganidek, Hindistonning oʻta sharqidagi Naga tepaliklari va Arakan joylashgan togʻ tizmasi nazarda tutilgan. Menander I Buddiy adabiyotida (Milindapanha — Qirol Menander savollari) Buddizmni qabul qilgan qirol Milinda sifatida tilga olinadi: u arxatga aylandi va uning qoldiqlari Buddaning qoldiqlari kabi ehtiyotkorlik bilan saqlangan.

Miloddan avvalgi 125 yilda hind-yunonlar hududiga Yevkratidning oʻgʻli qirol Geliokl boshchiligidagi yunon-baqtriyaliklar bostirib kirildi, ammo oʻsha paytda yuechjilar shimoldan grek-baqtriyaliklarga hujum qila boshladilar va Baqtriyani egallab oldilar. Qolgan shohlik ikki qismga boʻlingan — Menanderlar sulolasi Jelum daryosining sharqida Maturagacha boʻlgan oʻz hududlarida qolgan, boshqa qirollar esa kattaroq hududni (Paropamisada, Gʻarbiy Panjob va Araxosiya) boshqargan.

Sharqiy hududlar

Hind-yunonlarning soʻnggi qiroli Straton II, oʻz hukmronligini miloddan avvalgi 10 yilda tugatgan.

Menanderdan keyin yigirmaga yaqin qirol hukmronlik qildi. Menander vafotidan keyin uning bevasi Agafoklea hukmronlik qildi va u bir muncha vaqt oʻgʻli Straton I ga gʻamxoʻrlik qildi.

Miloddan avvalgi 100 yilda hind qirollari Matura va Ravi daryosining sharqidagi Sharqiy Panjob hududini qaytarib olishga muvaffaq boʻldilar, shundan soʻng ular oʻz tangalarini zarb qildilar. Tangalarda Arjunayana va Yaudheya haqida eslatmalar Maturaning tegishli hududlarida yunonlar ustidan qozonilgan gʻalabalar bilan bogʻliq. Miloddan avvalgi 1-asrdaHind qirollari ham hind-yunonlarning uslubiga taqlid qilib, tangalarni zarb qila boshladilar.

Gʻarbiy shoh Filoksen miloddan avvalgi 100 va 95 yillar orasida Paropamisaddan Gʻarbiy Panjobgacha boʻlgan butun yunon hududini qisqa vaqt ichida egallashga muvaffaq boʻldi, shundan keyin shohlik yana parchalanib ketdi. Sharq podshohlari Araxosiyagacha boʻlgan hududni qaytarishga muvaffaq boʻlishdi.

Miloddan avvalgi 80-yillar atrofida hind-skiflar qiroli Meus , ehtimol hind-greklar xizmatidagi harbiy rahbar Hindiston shimoli-gʻarbiy qismida bir necha yil hukmronlik qildi, ammo keyin hind-greklar yana hokimiyatni tiklay olishdi. Qirol Gippostrat (miloddan avvalgi 65-55 yillar) keyingi qirollar ichida eng muvaffaqiyatlisi boʻlsa kerak, lekin keyin u magʻlub boʻldi va hind-skif shohi Azes I yangi sulola tuzdi.

Miloddan avvalgi 1-asr davomida hind-greklar asta-sekin hind-skif bosqinlari tufayli hududlarini yoʻqotib, sharqiy Panjobda oxirgi hind-yunon qiroli Starton II Soter hind-skiflar tomonidan magʻlub boʻlgunga qadar va milodiy 10-yilgachaRajuvula hokimiyat tepasiga kelguncha turdilar.

Gʻarbiy hududlar

Geliokl hind-yunon qirolligining gʻarbiy qismida Paropamisadda (Kobul yaqinida) hukmronlik qilgan, lekin yuechjilarning Baqtriyaga bostirib kirishi tufayli hokimiyatdan agʻdarilgan. U qirolicha Agafokleiya tangalari ustiga bir nechta tangalar zarb qildi va shu bilan u uning hududining bir qismini egallab olganligini koʻrsatdi. Uning izdoshi Zoil I Gerkules va gʻalaba ramzlari tasvirlangan tangalar zarb qildi, u aftidan yuechjilar bilan ittifoq tuzdi.

Sakkizta gʻarbiy hind-yunon shohlari hozirda maʼlum boʻlib, ularning oxirgisi Germey boʻlib, u miloddan avvalgi 70-yilgacha hukmronlik qilgan uning oʻrniga Baqtriyadan kelgan yuechjilar kelguncha. Kechki Xan sulolasining Xitoy yilnomalarida xitoylik general Ven Chjung Germey va Yuechji oʻrtasida hind-skiflarga qarshi ittifoq tuzishga yordam bergani aytiladi.

Miloddan avvalgi 70 yildan keyin Yuechjilar Paropamisadlarni boshqara boshladilar, lekin yana oʻttiz yil davomida ular Germey tangalarini muomalaga chiqardilar, keyin esa ular Kushonlar tangalari bilan almashtirildi.

Taxminlarga koʻra, yuechjilar Germeysdan keyin Paropamisadni egallab olishgan. Yuechjilarning birinchi hujjatlashtirilgan shahzodasi Sapadbiz miloddan avvalgi 20-yillarda hukmronlik qilgan, u haqida yunon tilida avvalgi yunon podshohlari kabi uslubda aytiladi. Yuechjilar milodiy 1-asrda sharqqa tarqaldi va Kushon imperiyasini tashkil etdi. Birinchi Kushon shohi Kujula Kadfiz tangalarida Germey bilan bogʻlanib, uning vorisligini taʼkidlagan yoki taxtga boʻlgan huquqini oqlagan.

Hind-yunon aloqalari

Qirol Menanderning ikki tilli kumush tangasi yunon va pali tillarida: „Qutqaruvchi Qirol Menander“ degan yozuv bor.

Yunian Yuastin yozganidek, Selevk I Chandragupta Maurya bilan ittifoq tuzib, uni oilaviy rishtalar bilan taʼminlaganidan beri yunonlar oʻzlarini Mauryan sulolasining ittifoqchilari deb hisoblashlari mumkin edi. Farmonlardan birida (qoyada yozilgan edikt 13) Ashoka dxarma gʻalabasi qoʻlga kiritilgan bir qator joylarda Salavkiylar imperiyasini eslatib oʻtadi va uning imperiyasining yunon aholisi buddizm tarafdorlari qatoriga kiradi.

Maʼlumki, hind-yunon qirolligida buddizm taraqqiy etgan. Baqtriyalik yunonlarning Hindistonga bostirib kirishi nafaqat yunon koʻchmanchilari, balki sobiq Mauriya imperiyasining buddiy aholisini braxministlar Shunga sulolasi tomonidan diniy taʼqiblardan himoya qilgani bilan bogʻliq degan fikr bor.

Yurish qilib koʻrgan Demetriy hindlarning Puranalarida (Yuga Purana) Dharmamita („dxarma doʻsti“) deb ataladi. Demetriy tomonidan asos solingan Sirkap shahri yunon va hind madaniyatini koʻzga koʻrinmas boʻlinish belgilarisiz uygʻunlashtiradi.

Hind-yunon qirollariga bagʻishlangan birinchi tangalarda βασιλευς σωτηρ (najotkor qirol) epiteti mavjud.

Hind adabiyotida hind yunonlari uchun yavana (ion tilining transliteratsiyasi) nomi ishlatiladi. Harivamsda yavana hind-yunonlari Saka, Kamboja, Baklava va Parava guruhlari bilan birgalikda Kshatriyalar (jangchi kasta) sifatida tasniflanadi. Madjima-nikayaning taʼkidlashicha, Yavana Kamboja hind boʻlmagan jangchi kastalardir, Hindiston aholisi orasida faqat ikkita toifadagi odamlar bor — arya (xoʻjayinlar) va dasa (qullar), ular bir toifadan ikkinchisiga oʻtishlari mumkin.

Hinduizm

Hinduizmni yunon qirollari tomonidan zarb qilingan tangalar orqali baholash mumkin. Dastlab, hind xudolarining tasvirlari yunon tasvirlari bilan tangalarda faol birlashtirilgan va ikki tilli yozuvlar ham mavjud edi.

Keyinroq, hind xudolari tasvirlanishi toʻxtatildi, buddiy tasvirlari ellinistik uslubda paydo boʻldi. Bu shuni koʻrsatadiki, Hindistonni zabt etgan yunonlar dastlab hinduiy jamoalari orasida mashhur boʻlishga intilgan, keyin esa buddizmni faol ravishda joriy qila boshlagan.

Keyinchalik, yunon va hinduiy naqshlari tushirilgan tangalar hind qirollari tomonidan, ehtimol ularning vorislik huquqini tasdiqlash uchun yana zarb qilingan.

Buddizm

Qirol Menanderning buddizmni qabul qilishi

Gandharani Buddasi

Qirol Menander I (Milinda) Demetriyning eng muvaffaqiyatli va mashhur avlodlaridan biri boʻlgan, ammo miloddan avvalgi 150 yildan 135 yilgacha hukmronlik qilgan. Yunon mualliflari baʼzan uni Iskandar Zulqarnayn bilan solishtirishadi, Strabon uning buyukligi va zabtlari haqida yozadi (XI. II. I).

Najotkor deb atalgan Menander buddizm dinini qabul qilgan va buddizmning tarqalishidagi roli buddiy adabiyotida shoh Ashoka va Kushon shohi Kanishkaning roli kabi yuqori baholanadi. Uning buddiy rohib Nagasena bilan suhbatlari bizga " Milinda savollari " inshosidan maʼlum — bu dialoglar qanday qilib buddiy arxat boʻlishni tushuntiradi.

Plutarxning soʻzlariga koʻra, uning oʻlimidan soʻng, dafn marosimining kullari koʻplab shaharlar orasida taqsimlangan va Buddaning stupalariga (suburgan, sanskrit स्तूप, IAST: stūpa) oʻxshash yodgorliklar (ehtimol stupalar) qurilgan.

Buddizmning tarqalishi

Mahavamsa maʼlumotlariga koʻra, yunon rohibi Mahadxarmaraksita Shri-Lankadagi Anuradxapurada Buyuk Stupaning ochilish marosimiga 30 ming rohib bilan Iskandariya shahridan (taxminan Kobul yaqinidagi Kavkazning Iskandariyasi) kelgan. Bu dalil yunonlarning Buddiylar jamiyatida oʻynagan muhim rolidan dalolat beradi.

Buddaviy tabiatdagi yunon gubernatorlarining yozuvlari va bagʻishlovlari ham topilgan.

Oʻrta va Shimoliy Osiyoda buddizm tarqalishining asosiy toʻlqini kushonlar bilan bogʻliq boʻlsa-da, u yerda buddizm avvalroq, Yunon-Baqtriya va Hind-Yunon qirolliklari tarkibiga kirgan Gandhara podsholigi orqali tarqalgan boʻlishi mumkin.

Yunon-buddiy sanʼati

Hind-yunon davri sanʼati tangalar va tosh paletlardan tashqari yomon tasdiqlangan. Gandharaning asari Hind-Skif podsholigi, Hind-Parfiya qirolligi yoki Kushonlar podshohligining keyingi davriga taalluqli boʻlishi odatiy hol emas.

Sanalash ham qiyinchilik tugʻdiradi. Baʼzi taxminlarga koʻra, hind va yunon timsollari tushirilgan asarlar bizning eramizning birinchi asrlarida yashagan yunon rassomlariga tegishli.

Shuningdek, hind-yunon davrida yunon anʼanalarida buddiy haykaltaroshlik tasvirlari keng tarqalgan deb taxmin qilinadi, ammo aniq sanani belgilash mumkin boʻlmayabdii.

Skif va Kushonlar bosqinlari

Tunikadagi kushonlik, milodiy II asr, Gandhara.

Miloddan avvalgi 130 yildan boshlab, Hind-yevropa koʻchmanchilari (skiflar va yuechjilar) shimoldan Baqtriyaga hujum qila boshladilar. Miloddan avvalgi 125 yilda yunon-baqtriya podshohi Geliokl Baqtriyani tark etib, poytaxtini Kobul vodiysiga koʻchirdi va u erdan hind mulklarini boshqaradi.

Yuechjilar yana yuz yil Baqtriyada qolsalar, skiflar janubi-sharqda Shimoliy Pokistonga koʻchib oʻtdilar va dastlab hind-yunon qirollarining ustunligini tan olib, hind-skif qirolliklarini tuzdilar.

Hind-skif shohi May miloddan avvalgi 80 -yillarda Gandhara va Taksilani egallagan, lekin uning oʻlimidan keyin uning shohligi koʻp tura bera olmadi va hind-yunonlar sulolani tikladilar, bu sulola yana muvaffaqiyatli rivojlana boshladi, buni qirollar Appolodot II va Gippostrat tangalarining koʻp chiqarilishidan koʻrish mumkin. Nihoyat, Azes I miloddan avvalgi 55-yilda shimoli-gʻarbda skiflar hukmronligini oʻrnatdi Hind-skif tangalarida yunon mifologiyasi qahramonlari tasvirlangan.

Oxirgi davrda hind-yunon qirollari Xitoy imperiyasining yordamini topdilar. Kech Xan sulolasi yilnomasida Gansu gʻarbiy qismidagi Ki-ping (Kobul vodiysi) ustidagi chegara hududini boshqargan xitoylik general Ven Chong oʻrtasidagi ittifoq „qirol Yun-Kuyning oʻgʻli“ (yonaka, yunon) Yin Mofu (Germey) bilan tasvirlangan. miloddan avvalgi 50-yillarda Birlashgan qoʻshinlar Hind-skiflar nazorati ostida boʻlgan Ki-pin va Yin Mofuga hujum qilishdi. Germey Xan imperiyasining vassali sifatida Ki-pin qiroli deb eʼlon qilindi va Xitoyning kuch atributlari va muhrini oldi. Keyinchalik xitoylarning bunday olis oʻlkalarga qiziqishi yoʻqoldi va ittifoq parchalanib ketdi.

Gʻarbiy hind-yunon hududining soʻnggi shohi Germey miloddan avvalgi 70-yillarda ellinlashgan yuechjilar tomonidan agʻdarilgan koʻrinadi, ular miloddan avvalgi 40-yilgacha ham tanga chiqarishni davom ettirgan. Markaziy mintaqadagi soʻnggi podshoh Gippostrat miloddan avvalgi 50-yillarda hind-skiflar tomonidan taxtdan agʻdarildi, lekin sharqda hind-yunon mayda qirollari miloddan avvalgi 10-yilgacha ham qarshilik koʻrsatgan yaʼni, oxirgi shoh Straton II edi. Ammo 1-asrda hali ham kichik yunon jamoatlarini tanga chiqarish huquqisiz boshqaradigan kichik hind-yunon qirollari mavjud edi, ular orasida Teodam, shimolida Gandhara nomi tanilgan.

Keyinchalik Kushon imperiyasiga asos solgan yuechjilar madaniy va siyosiy jihatdan hind-yunonlarning izdoshlari edilar, ular yozuv, buddaviy sanʼatni oʻzlashtirdilar, Germey tangalarini zarb qilishni davom ettirdilar, shunday ular oʻzlarini vorisligini asoslab berdilar.

Qirollik oʻlimidan keyin

Genetika

Haddadan portretlar, 3-asr

Hindiston yarimorolida oʻtkazilgan mitoxondriyal DNKning cheklangan genetik tadqiqotlari yunonlarning genetik rolini baholashga harakat qildi. Bugungi yunonlar uchun xarakterli baʼzi muhim belgilar hech ham topilmadi, shuning uchun Panjob mintaqasida yunonlar va yevropaliklarning genetik taʼsiri 0-15 % ga baholanadi. Tafsilot: Kivisild et al. „Origins of Indian Casts and Tribes“.

Biroq, mitoxondriyal DNK faqat ayol avlodi orqali meros boʻlib oʻtadi, Makedoniyalik Aleksandr asosan erkaklardan tashkil topgan armiyasi esa mahalliy ayollardan avlodlar sonidan qatʼi nazar, mitoxondriyal DNKga hissa qoʻsha olmaydigan erkaklardan iborat edi.

Shu bilan birga, mintaqada yunonlarning baʼzi genetik xususiyatlari saqlanib qolishi kutilgan edi, ayniqsa Hindukush va Tojikiston Togʻli Badaxshonidagi baʼzi jamoalar oʻzlarini bevosita yunonlarning (xususan, Pokistondagi Kalash va Xunza, Afgʻonistondagi nuristonliklar) avlodlari deb bilishadi.

Ammo Iskandar Zulqarnayn armiyasida yunonlar kam boʻlgan va askarlarning aksariyati fors, skif va frakiyaliklar boʻlgan degan taxmin ham mavjud.

Hindiston bilan rim va yunon aloqalari

Shisha idishdagi yunon-rum gladiatori, Begram, 100 yillar

Qirollar va hududlarning xronologiyasi

Hind-yunon qirolligining asoschisi Baqtriyalik Demetriy I

Miloddan avvalgi 180-yillarda yunon-Baqtriya shohi Yevtidim I avlodlari Shimoliy Hindistonga bostirib kirishdi, Sharqiy Hindiston poytaxti Pataliputragacha etib, Hindukush va Matura oʻrtasidagi hududni egallab, Shimoliy Hindistonning koʻp qismini oʻz nazoratiga olishadi.

Demetriyadan Baqtriyadan Pataliputragacha boʻlgan hududi sharqiy va gʻarbiy qismlarga boʻlingan va uni maʼlum qirollar va ularning vorislari boshqargan.

Gʻarbiy qismni keyinchalik Gelioklgacha (miloddan avvalgi 130-yil) Yunon-Baqtriya podsholigi podsholari boshqargan.

Paropamidas, Araxoziya, Gandxara va Panjobdan Maturaga qadar boʻlgan sharqiy qism hind-yunon deb hisoblangan sulola tomonidan boshqarilgan.

Adabiyotlar

• „Monnaies Gréco-Bactriennes et Indo-Grecques, Catalog Raisonné“, Osmund Bopearachchi, 1991, Bibliothèque Nationale de France, ISBN 2-7177-1825-7.
• Qadimgi tafakkurning shakli. Yunon va hind falsafalarida qiyosiy tadqiqotlar" Tomas MakEvili (Ollvort Press va Tasviriy sanʼat maktabi, 2002) ISBN 1-58115-203-5
• „Markaziy Osiyodagi buddizm“ BN Puri (Motilal Banarsidass pub, 2000-yil 1-yanvar) ISBN 81-208-0372-8
• „Baqtriya va Hindistondagi yunonlar“, V. V. Tarn, Kembrij universiteti nashriyoti.
• „Buddizm lugʻati“ Damien Keown, Oksford universiteti nashriyoti ISBN 0-19-860560-9
• „De l’Indus à l’Oxus, Archéologie de l’Asie Centrale“, Osmund Bopearachchi, Kristin Saks, ISBN 2-9516679-2-2
• Jon Bordmanning „Antik davrda klassik sanʼatning tarqalishi“ (Princeton universiteti nashriyoti, 1994) ISBN 0-691-03680-2
• Osiyo chorrahasi. Tasvir va ramzni oʻzgartirish", 1992, ISBN 0-9518399-1-8
• „Smitson institutida hind-yunon, hind-skif va hind-parfiya tangalari“, Smitson instituti, Bopearachchi, 1993-yil
• Milindapanha. Per. Pali A. Paribkadan. „Science“ nashriyoti. M.1989

• Avari, Burjor. India: The ancient past. A history of the Indian sub-continent from c. 7000 BC to AD 1200. Routledge, 2007. ISBN 978-0-415-35616-9. 
• Banerjee, Gauranga Nath. Hellenism in ancient India. Delhi: Munshi Ram Manohar Lal., 1961. OCLC 1837954. ISBN 978-0-8364-2910-7. 
• Bernard, Paul (1994). "The Greek Kingdoms of Central Asia." In: History of civilizations of Central Asia, Volume II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, pp. 99–129. Harmatta, János, ed., 1994. Paris: UNESCO Publishing. ISBN 92-3-102846-4.
• Boardman, John. The Diffusion of Classical Art in Antiquity. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1994. ISBN 978-0-691-03680-9. 
• Bopearachchi, Osmund. Monnaies Gréco-Bactriennes et Indo-Grecques, Catalogue Raisonné (fr). Bibliothèque Nationale de France, 1991. ISBN 978-2-7177-1825-6. 
• Bopearachchi, Osmund. SNG 9. New York: American Numismatic Society, 1998. ISBN 978-0-89722-273-0. 
• Bopearachchi, Osmund. De l'Indus à l'Oxus, Archéologie de l'Asie Centrale (fr). Lattes: Association imago-musée de Lattes, 2003. ISBN 978-2-9516679-2-1. 
• Bopearachchi, Osmund. Indo-Greek, Indo-Scythian and Indo-Parthian coins in the Smithsonian Institution. Washington: National Numismatic Collection, Smithsonian Institution, 1993. OCLC 36240864. 
• Bussagli, Mario; Francine Tissot; Béatrice Arnal. L'art du Gandhara (fr). Paris: Librairie générale française, 1996. ISBN 978-2-253-13055-0. 
• Cambon, Pierre. Afghanistan, les trésors retrouvés (fr). Musée Guimet, 2007. ISBN 978-2-7118-5218-5. 
• Errington, Elizabeth; Joe Cribb; Maggie Claringbull; Ancient India and Iran Trust; Fitzwilliam Museum. The Crossroads of Asia: transformation in image and symbol in the art of ancient Afghanistan and Pakistan. Cambridge: Ancient India and Iran Trust, 1992. ISBN 978-0-9518399-1-1. 
• Faccenna, Domenico. Butkara I (Swāt, Pakistan) 1956–1962, Volume III 1. Rome: IsMEO (Istituto Italiano Per Il Medio Ed Estremo Oriente), 1980. 
• Foltz, Richard. Religions of the Silk Road: premodern patterns of globalization. New York: Palgrave Macmillan, 2010. ISBN 978-0-230-62125-1. 
• Keown, Damien. A Dictionary of Buddhism. New York: Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-19-860560-7. 
• Lowenstein, Tom. The vision of the Buddha: Buddhism, the path to spiritual enlightenment. London: Duncan Baird, 2002. ISBN 978-1-903296-91-2. 
• Marshall, Sir John Hubert. The Buddhist art of Gandhara: the story of the early school, its birth, growth, and decline. New Delhi: Munshiram Manoharlal, 2000. ISBN 978-81-215-0967-1. 
• Marshall, John. Taxila. An illustrated account of archaeological excavations carried out at Taxila (3 volumes). Delhi: Motilal Banarsidass, 1956. 
• McEvilley, Thomas. The Shape of Ancient Thought. Comparative studies in Greek and Indian Philosophies. Allworth Press and the School of Visual Arts, 2002. ISBN 978-1-58115-203-6. 
• Mitchiner, John E.; Garga. The Yuga Purana: critically edited, with an English translation and a detailed introduction. Calcutta, India: Asiatic Society, 1986. OCLC 15211914. ISBN 978-81-7236-124-2. 
• Narain, A.K.. The Indo-Greeks. Oxford: Clarendon Press, 1957. 
  • reprinted by Oxford, 1962, 1967, 1980; reissued (2003), „revised and supplemented“, by B. R. Publishing Corporation, New Delhi.
• Narain, A.K.. The coin types of the Indo-Greeks kings. Chicago, USA: Ares Publishing, 1976. ISBN 978-0-89005-109-2. 
• Puri, Baij Nath. Buddhism in Central Asia. Delhi: Motilal Banarsidass, 2000. ISBN 978-81-208-0372-5. 
• Rosenfield, John M.. The Dynastic Arts of the Kushans. Berkeley, California: University of California Press, 1967. ISBN 978-81-215-0579-6. 
• Salomon, Richard (January–March 1982). „The "Avaca" Inscription and the Origin of the Vikrama Era“. Journal of the American Oriental Society. 102-jild, № 1. 59–68-bet. doi:10.2307/601111. JSTOR 601111.
• Seldeslachts, E.. The end of the road for the Indo-Greeks?. (Also available online): Iranica Antica, Vol XXXIX, 2004, 2003. 
• Senior, R. C.. Indo-Scythian coins and history. Volume IV. Classical Numismatic Group, Inc., 2006. ISBN 978-0-9709268-6-9. 
• Tarn, W. W.. The Greeks in Bactria and India. Cambridge University Press, 1938. 
  • Second edition, with addenda and corrigenda, (1951). Reissued, with updating preface by Frank Lee Holt (1985), Ares Press, Chicago ISBN 0-89005-524-6
• Afghanistan, ancien carrefour entre l'est et l'ouest (fr, en). Belgium: Brepols, 2005. ISBN 978-2-503-51681-3. 
• 東京国立博物館 (Tokyo Kokuritsu Hakubutsukan); 兵庫県立美術館 (Hyogo Kenritsu Bijutsukan). Alexander the Great: East-West cultural contacts from Greece to Japan. Tokyo: 東京国立博物館 (Tokyo Kokuritsu Hakubutsukan), 2003. OCLC 53886263. 
• Vassiliades, Demetrios. The Greeks in India – A Survey in Philosophical Understanding. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Limited, 2000. ISBN 978-81-215-0921-3. 
• Vassiliades, Demetrios. Greeks and Buddhism: An Intercultural Encounter. Athens: Indo-Hellenic Society for Culture and Development, 2016. ISBN 978-618-82624-0-9. 

Havolalar

• Hind-yunon qirolligining tarixi va tangalari(Inglizcha) )
• Yunon-Baqtriya va Hind-Yunon qirolliklarining qadimgi tangalar zarb etilishi(Inglizcha) )
• Matn prof. Nicholas Sims-Williams (London universiteti) kushonlarning kelishi va yunon tilining almashtirilishini eslatib oʻtadi.(Inglizcha) (inglizcha) )