Feruz To‘g‘uq

Muhammad Tug‘loqning Thatta qamal arafasida vafot etishi uning qarorgohida sarosimaga sabab bo‘ldi.Mamlakatni qo‘zg‘olonlar qamrab oldi,Tagi bilan bog‘langan mo‘g‘ul yollanma askarlari Sulton qarorgohini talon-toroj qila boshladilar va qo‘shin Dehliga qaytish uchun qaytib kela olishi aniq emas edi. Bunday og‘ir vaziyatda qarorgohdagi zodagonlar marhum Sultonning amakivachchasi Firuz Tug‘loqga taxtni egallashni taklif qiladilar,u bu taklifni biroz taraddud bilan qabul qiladi. Muhammad erkak merosxo‘r qoldirmagan va hatto Firuzni o‘z voris qilib tayinlagan.Ammo Xoja Jahon bolani Muhammadning o‘g‘li deb Dehli taxtiga ko‘tardi.Bu bola yolg‘onchimi yoki haqiqatan ham Sultonning o‘g‘limi,aytish qiyin. Har holda,Xoja Jahon Firuz Dehliga kelganida unga bo‘ysundi va taxt vorisligi bilan bog‘liq jiddiy notinchlik kuzatilmadi.

Firuz Tugʻloq obrazi.

Firuz G‘iyosiddin Tug‘loqning ukasi Rajabning o‘g‘li edi.Uning onasi Rajput knyazining qizi edi.Muhammad Tug‘loq unga mehr va ishonch bilan munosabatda bo‘ldi.U yuqori lavozimlarni egallab,katta siyosiy va maʼmuriy tajribaga ega boʻldi,lekin tabiatan u koʻproq oʻzini tuta olmadi.Unda shuhratparastlik,jasorat va urushga boʻlgan cheksiz ishtiyoq oʻz davridagi hukmdor uchun zarur boʻlgan fazilatlar yoʻq edi.Uning zamondosh solnomachilari Barani va Afif uni ideal musulmon hukmdori sifatida tasvirlaydilar,uning hayosini,rahm-shafqatini,iymonga sadoqatini va haqiqatga muhabbatini yuksak tarannum etadilar.Bu munosib maqtovlar bizni uning siyosiy muvaffaqiyatsizliklariga koʻr qilmasligi kerak va u aniq intilgan Qurʼonga muvofiq musulmon teokratiyasini oʻrnatish,xalq farovonligi bilan mos kelmasligini unutmasligimiz kerak.Uning aholisining katta qismini tashkil etuvchi hindu boʻysunuvchilari edi.

Bengaldagi yurishlar (1353-1354-yillar va 1359-1360-yillar).

Taxtga o‘tirganidan ko‘p o‘tmay,Firuz Bengaliyani Dehli sultonligi ostiga qaytarishga qaror qildi.Shimoliy Bengaliyaning mustaqil hukmdori Ali Muborakning o‘gay ukasi Shamsuddin Ilyosshoh Bengaliya janubida mustaqil knyazlikni tuzdi.1342-yilda bu avantyurist Laknovti shahrini egallab oldi va 1352-yilda Sharqiy Bengaliya hukmdori Faxruddin oʻg'li Ixtiyoruddin Gʻozi shohni taxtdan agʻdaradi.Ilyos Tirhutga bostirib kirgach,Sulton unga qarshi katta qo‘shin boshida chiqdi (1353-yil noyabr).Sulton yaqinlashganda,Ilyos kuchli Ekdala qalʼasiga (Dinajpur tumanida) panoh topdi.Ekdalani qoʻlga kirita olmagan Sulton chekindi va 1354-yil sentyabrda Dehliga qaytib keldi.Bengaliyaga qarshi ikkinchi yurish 1359-yilda Ilyosshohni quvib chiqarish orqali o‘zi hukmdor bo‘lmoqchi bo‘lgan sharqiy Bengaliyalik Faxruddinning kuyovi Zafarxonning iltimosi bilan amalga oshirildi.Firuz Bengaliyaga ketayotib,Jaunpur shahriga asos soldi.Firuz Bengaliyaga yetib kelgach,Ilyosshohning o‘g‘li va vorisi Sikandar Ekdala qalʼasiga qamab qo‘ydi.1354 yilgi qamal kabi muvaffaqiyatsiz bo‘lgan uzoq qamaldan so‘ng Sikandar Sonargaonni Zafarxonga berishga rozi bo‘lib,qimmatbaho sovg‘alar bilan Sulton ustidan g‘alaba qozonadi.Biroq Zafar Xon Dehlining sog‘lom iqlimini botqoqli Bengaliyaning nosog‘lom iqlimiga o‘zgartirishdan bosh tortdi.Firuz Sikandarni hukmdor deb tan oldi va unga zargarlik tojini taklif qildi."Taxminan ikki asr davomida,afg'onlar kuchayguniga qadar,Dehli hukmdorlari Bengaliyani boshqa bezovta qilmadilar."

Orissaga yurish (1360-yil).

Bengaliyadan Firuz Jaunpurga qaytib keldi,u yerda qisqa vaqt turgach,Jajnagarga (Orissa) yurish qildi.Hind hukmdori poytaxtidan qochib ketdi.Firuz Purini egallab,Juggernatning buyuk ibodatxonasini vayron qildi.Xudo haykali yo dengizga tashlangan yoki Dehliga olib ketilgan,askarlar tomonidan oyoq osti qilishgan.Hind hukmdori oʻlpon sifatida har yili Dehliga 20 ta fil yuborishga vaʼda berdi.Nagarkotning zabt etilishi (1361-yil).Muhammad Tug‘loqning Nagarkotni bosib olishi uzoq davom etmadi.1361-yilda Firuz bu mustahkam qalʼaga qarshi yurish qiladi.Yo‘lda u Sirhindda yangi qalʼa qurdirdi.Uzoq qamaldan so‘ng u Nagarkot hindu shahzodasini o‘ziga bo‘ysunishga majbur qildi.

Sindga sayohat (1362-1363-yillar).

Thatta aholisini Muhammad Tug‘loqqa xiyonat qilganliklari uchun jazolamoqchi bo‘lgan Firuz 1362-yilda 90 ming otliq va 480 fildan iborat qo‘shin boshiga Dehlidan jo‘nab ketadi.Koʻp sonli kemalar Hind daryosida toʻplangan.Thatta hukmdori oʻz shahrini oʻjarlik bilan himoya qildi.Bu vaqtda Sulton qarorgohida ocharchilik va epidemiya boshlandi.Firuz qamalni vaqtincha olib tashlashga qaror qildi va qo‘shinini Gujaratga olib boradi.Yoʻlboshchilarning xiyonati tufayli armiya Kutch botqogʻiga tushib,katta yoʻqotishlarga uchradi.Bir necha oy davomida Dehlida armiya haqida hech qanday xabar yoʻq edi.Qobiliyatli va sodiq vazir Makbul boshlanadigan qoʻzgʻolonni zoʻrgʻa ushlab turdi.Nihoyat,toliqqan qo‘shin Gujaratning unumdor vodiylariga yetib bordi,u yerda oziq-ovqat ham,pul ham ko‘p edi.Bahmaniylar davlatining norozi qo‘mondonlaridan biri Firuzga Dekanga bostirib kirib,uni qaytarib olishni taklif qiladi,lekin u o‘jarlik bilan Thattani jazolash niyatidan qaytmadi.Armiya yana Dehlidan Sind tomon harakat qildi,qoʻshimcha kuchlar keldi va Thatta hukmdori taslim boʻlishga majbur boʻldi.

Uning davridagi qoʻzgʻolon.

Dehliga qaytgach,Firuz bundan buyon uning armiyasi faqat qoʻzgʻolonlarni bostirish uchun ishlatilishini eʼlon qildi.U bu vaʼdasini bajardi.Bahmaniylar davlati (1365-1366-yillar) ishlariga aralashish taklifi u tomonidan qatʼiyan rad etildi.Gujarat gubernatori Shamsuddin Damgʻani qoʻzgʻolon koʻtardi,ammo mahalliy zodagonlar tomonidan magʻlubiyatga uchradi va oʻldirildi. Katehradagi qoʻzgʻolon sultonning oʻzi tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi va u hindularni butunlay yoʻq qilishni buyurdi.1374-yilda Sulton Fathxonning to‘ng‘ich o‘g‘lining o‘limi Firuz uchun og‘ir zarba bo‘ldi.Bora-bora u qarilik aqli zaiflikka tushib,vaziri Xon-Jahonning qoʻlida oʻyinchoq boʻlib qoldi.Qudratli vazir tirik qolgan o‘g‘illarining kattasi Muhammadxon bilan janjallashmoqchi bo‘ldi.Ammo Muhammad Xon vazirni yiqitishga muvaffaq boʻldi.Firuz Muhammadxonni mamlakatni boshqarishga jalb qiladi va hatto 1387-yilda unga hukmdor unvonini beradi.Biroq Muhammadxon (nomi Nosiruddin Muhammadshoh) davlat ishlariga eʼtibor bermay,o‘yin-kulgiga berilib ketdi.Unga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarildi,natijada hokimiyat yana eski sulton qoʻliga oʻtdi.Muhammad Sirmurga qochib ketdi.Keyin Firuz hukmdorlik unvonini Fathxonning o‘g‘li nabirasi Tug‘loqxonga beradi.Oradan bir necha oy o‘tgach,Sulton Firuz sakson uch yoshida vafot etdi (1388-yil sentyabr).

Diniy siyosat.

Hind ayolida tug‘ilib,xurofotdan xoli Muhammad Tug‘loq qo‘lida tarbiyalangan Firuz aqidaparast bo‘lib,nafaqat hindular,balki shialar va boshqa musulmon “bidʼatchilar”ni ham taʼqib qilgan.Firuz o‘zining “Fatuhat Firuzshoh” nomli tarjimai holida “O‘zgalarni haq yo‘ldan ozdiruvchi kofirlarning boshliqlarini o‘ldirganini”,hindlarning ibodatxonalarini buzib,o‘rniga masjidlar qurganini faxr bilan taʼkidlaydi.Davlat agressiv tarzda hindularni islomga qabul qila boshladi.Firuz aytadilar:“Men tobelarimni Payg‘ambar alayhissalomning iymonini qabul qilishga da’vat qildim va har kim aqidani takrorlab musulmon bo‘lsa,jiziyadan ozod bo‘lishini e’lon qildim.Bu haqdagi xabar odamlarga yetib bordi va ko‘plab hindular Islomni qabul qildilar;ularga ruxsat berilgani uchun hurmatga sazovor bo'ldilar».U Dehlining birinchi sultoni bo‘lib,brahmanlarga jizya to‘lashga majbur qilgan.Shlitlar ta'qib qilinib,ularning muqaddas kitoblari omma oldida yoqib yuborilgan.Mulhidlar [shia mazhabi aʼzolari — tahr.] qamoqqa tashlangan va haydab chiqarilgan,ularning “jirkanch odatlari” taqiqlangan.Smaxdlstgmiga [boshqa musulmon mazhabi izdoshlari — Tahr.] ham xuddi shunday munosabatda bo'lgan.Hatto so‘fiylar ham ta’qibdan qutula olmadilar.Sikander Lodi davriga qadar biz bunday asossiz diniy g'ayrat misollarini uchratmaymiz.Firuz xalifaga sadoqatini zohiran ko‘rsatib,o‘zining sadoqatini isbotladi va Hindistonda o‘zini noib deb hisoblaydi.Firuz tangalarida uning nomi va xalifaning nomi yonma-yon turgan.Ikki marta musulmon olamining bu arbobidan faxriy yorliq va sharafli liboslar olgan.

Boshqaruv islohotlari.

Firuz boshqaruv tizimiga juda ko‘p o‘zgartirishlar kiritdi,bu o‘z zamonasi Afifning “Tarixi Firuz shohiy” nomli asarida birmuncha batafsil bayon etilgan.Alouddin Xiljiy tomonidan bekor qilingan jlgir tuzumining qayta tiklanishi eng ehtiyotsiz chora-tadbirlardan biri edi.Harbiy rahbarlar oʻzlarining fiflarida deyarli mustaqil hukmdorlarga aylandilar va markaz tomonidan mahalliy hokimiyat ustidan nazorat sezilarli darajada zaiflashdi.Yer soligʻi bilan bogʻliq chora-tadbirlar,odatda,xalq uchun qulay edi.Soliqqa tortish miqdori huquq va mulkchilik shakllarini oʻrganishdan soʻng belgilandi va soliq yigʻish bilan bogʻliq eng qoʻpol suiisteʼmolliklarga chek qoʻyildi.Biroq,ingliz tarixchisi Genri Elliot Akbarni Firuz Tugʻloq bilan mutlaqo asossiz taqqoslaydi:Firuzda Akbarning dunyoqarashi keng,hukmdorlik in'omi yo'q edi;biroq,Firuz ba’zi jihatlari bilan xalq farovonligi haqida Akbardan kam qayg‘urmasdi.Firuz o‘z tarjimai holida g‘urur bilan ko‘plab noqonuniy soliqlar bekor qilingani uchun sharaf keltiradi.Darhaqiqat,soliqqa tortish tizimi Qur'on tamoyillari asosida qurilgan.Asosiy tamoyil shundan iborat ediki,davlat islom qonunlari tomonidan tasdiqlanmagan soliqlarni undira olmaydi. Bu huquq, albatta, sud tomonidan boshqarilgan. Firuz qiynoq va jazoning g‘ayriinsoniy turlarini bekor qilib,xalqqa katta xizmat qildi.Ehtimol,bu islohotlarning ba'zilari Sultonning tajribali vaziri,Telinganalik hindu dinini qabul qilgan Xonjahon Maqbul tomonidan boshlangan.

Armiya.

Firuz o‘zining asossiz saxovatliligi bilan saltanatning harbiy tashkilotini zaiflashtirdi.Afkr aytadiki,Firuz “Askar keksayib,xizmatga qodir bo‘lmasa,uning o‘rniga o‘g‘li,o‘g‘li bo‘lmasa,kuyovi,bo‘ladi.Uning quli unga xizmat qiladi”.Har yili urush otlarini tekshirish foydasiz boʻlib qoldi,chunki buzuqlik hukm surdi,bu baʼzan hatto Sulton tomonidan ragʻbatlantirildi.

Qullar.

Qullarning soni doimiy ravishda oshib bordi.Sulton saroyida 40 ming qul boʻlgan va butun imperiyadagi qullarning umumiy soni taxminan 180 ming kishi edi.Qullarni boshqaradigan maxsus muassasa tuzildi.Qullik imperiya uchun potentsial xavfga aylandi.

Jamoat ishlari.

Firuz g‘ayratli shaharlar,masjidlar quruvchi edi.Jaunpur Firuzobod,Fatahobod kabi shaharlarga asos solgan.Turli joylarda musulmonlar uchun koʻplab masjidlar,monastirlar vamehmonxonalar qurilgan.Dehli yaqinida yangi bogʻlar barpo etildi.Dehliga Ashoka farmoni yozilgan ikkita monolit keltirildi:biri Jumnadagi Xizrobod yaqinidagi qishloqdan,ikkinchisi Meerutdan.Qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun to'rtta muhim kanal qazilgan:biri Sutlejdan Gagxargacha (96 milya),ikkinchisi Sirmur viloyatidan Arasoniygacha,uchinchisi Gagxordan Firuzobodgacha,to'rtinchisi Jamnadan Firuzoboddan bir oz masofada joylashgan.Ushbu kanallarning qurilishi tufayli Gang-Jamnaning ikkita daryosi mintaqasida va Dehli mintaqasida unumdorlik oshdi.Ekin maydonlarining ko'payishi tabiiy ravishda davlat soliq tushumlarini oshirdi.Bu foydali chora-tadbirlar bilan bir qatorda fuqarolar ustidan davlatning mayda homiyligini o'rnatganlar ham bo'ldi,ular uchun bunday choralar haqli ravishda "buvilar qonunchiligi" deb nom oldi.Masalan, Sulton tomonidan tuzilgan nikoh va ish bilan ta'minlash byurosining bir turini ko'rsatish mumkin.

Ilm fanga bo‘lgan eʼtibor.

Firuz pravoslav sunniy sifatida islom taʼlimotini yoyishdan manfaatdor edi.U koʻplab madrasalar qurgan,ular saxovatli mukofotlarga sazovor boʻlgan.Uning homiyligidan ko‘plab musulmon ilohiyotshunos va olimlari bahramand bo‘ldilar.U dunyoviy adabiyotga ham qiziqardi.Baroniy va Afifning mashhur tarixiy asarlari Firuz davrida yaratilgan va har ikkisi ham uning sharafiga yozilgan.Nagarkot zabt etilgandan keyin katta kutubxona sulton qo‘liga o‘tadi.Uning buyrug‘i bilan ushbu kutubxonadagi sanskrit tilidagi bir qancha asarlar fors tiliga tarjima qilingan.Sulton hammadan ko‘p hurmat qilgan ilohiyot olimi Jaloliddin Rumiy edi.

Firuzning davomchilari.

Firuzning vorisi uning nabirasi G‘iyosuddin Tug‘lakshoh II bo‘ldi,lekin u 1389-yil fevralida amakivachchasi Abu Bakr tarafdorlari tomonidan mag‘lubiyatga uchradi va o‘ldirildi.Abu Bekr taxtga oʻtirdi,biroq bir necha oy oʻtgach,eski sulton vafotidan keyin taxtni egallashga urinib koʻrgan Nosiriddin Muhammadshoh Abu Bekrni taxtdan tushirdi.Abu Bakr Mirut qalʼasiga qamalib,tez orada vafot etadi.Gang-Jamnaning ikki daryosida va Mevatda qo‘zg‘olon ko‘tarildi; koʻzga koʻringan musulmon arboblarining sadoqati bilan hisoblashib boʻlmasdi.Bu g‘alayonlar orasida Nosiriddin vafot etadi (1394-yil yanvar).Ikki oydan keyin uning o‘g‘li va vorisi Alauddin Sikandarshoh vafot etdi.Keyingi sulton Alouddinning ukasi,Dehlida hukmronlik qilgan tug‘laklarning oxirgisi Nosiriddin Mahmudshoh edi.Uning qudratini baʼzi qudratli zodagonlar tan olmadilar,ular Firuz Tugʻloqning yana bir nabirasi Nusratshohni taxtga daʼvogar qilib koʻrsatdilar.Imperiya tezda parchalanib ketdi.Sulton-ush-Sharq (“Sharq hukmdori”) degan yuksak unvonga ega bo‘lgan qudratli amaldor Malik Sarvar Jaunpurda o‘zini mustaqil deb eʼlon qildi va Sharqiy sulolasiga asos soldi.Gujarat gubernatori Zafar Xon ham o‘z mustaqilligini eʼlon qildi.Boshqa viloyat gubernatorlari ham shunga ergashdilar.Panjobning ayrim qismlarida va Gang-Jamnaning ikki daryosida Nusratshoh tarafdorlari baʼzan Nosiriddin Mahmuddan koʻra koʻproq kuchga ega edilar.Shu tariqa Dehli sultonligida taxt uchin kurash boshlanib ketdi.

Manbalar.

Синха Н. К., Банерджи А. Ч. История Индии. — М.: Издательство иностранной