Gladiator

Gladiator (lot. gladius — „qilich“) Qadimgi Rimda tomoshabinlarni zavqlantirish uchun boshqa bir gladiator, yirtqich hayvonlar yoki jinoyatchilar bilan oʻlguncha urushadigan jangchidir. Baʼzi gladiatorlar oʻz hayotlarini tahlikaga qoʻyarak jangga qoʻshilardilar. Biroq gladiatorlarning aksariyatini qullar, asirlar va jinoyatchilar tashkil etardi.

Liviyadagi Zliten mozaikasidan parcha (Leptis Magna), e.a. II-asr. Unda (chapdan oʻngga) tratsian murmillon bilan olishmoqda, hoplomaxus boshqa, hakamga yutqazganini xabar qilayotgan murmillon bilan turipti, yana bir gladiator jang qilmoqda.

Gladiator yaxshi urushishdan xorij, Rim harb etiketini namoyish etishi kerak. Bu bilan u olqish qozonadi. Baholash tomoshabinlarga bogʻliq. Bu yuqori ham boʻla oladi, past ham.

Gladiator janglarining asl manbai bahslidir. Eramizdan avvalgi III asrda Pun urushlari davrida, keyinroq Rim Imperiyasida siyosiy va ijtimoiy hayotning bir naviga aylangan. Oʻyinning xalq tomonidan sevilishi oʻyinlarga yanada koʻp pul xarjlanishiga olib keldi.

Oʻyin eng yuksak nuqtasiga eramizdan avvalgi I va eramizning II asrlari orasida yetdi. Rim Imperiyasining boʻhroni davrida ham oʻyin oʻz ahamiyatini saqlab qoldi. Xristian imperatorlari gladiator janglarini eramizning V asrida man etishdi. Bundan soʻng gladiator oʻyinlari rasmiy oʻlaroq tashkil etilmaydi.

Kelib chiqishi

Eramizdan avvalgi I asrda tarixchi Damashqlik Nikolas oʻyinning ildizi etrusklardan kelganiga ishonardi. Bir avlod soʻngra Rim tarixchisi Livi ilk gladiator marosimining Kampaniyanlar tarafidan e.a. 310-yilda Samnitlar ustidan gʻalabani nishonlash uchun oʻtkazilganini yozgan. Eramizning VII asrida Seviliyalik Isidor lanista (gladiatorlar rahbari) soʻzining etrusk tilida „jallod“ maʼnosini beradigan soʻzdan kelishiga guvohlik berdi. Rim tarixchilari gladiator oʻyinlarining xorijdan (katta ehtimol bilan etrusklardan) kelganini qayd etishgan.

Ammo butun dalillar kampaniyalik manbani tasdiqlaydi. Bilingan eng birinchi gladiator maktabi (ludi) Kampaniyada (Capua) joylashgan. Kampaniyada yerlashgan qabr freskalarida dubulgʻa taqqan, nayzali va qalqonli jangchilar tasvir etilgan. Bu freskalar bilan solishtirganda etrusk qabr freskalari past saviyali va keyingi davrlarga oid.

Livi ilk Rim gladiator jangining Karfagenga qarshi boʻlgan I Pun urushida, e.a. 264-yilda oʻtkazilganini qayd etgan. Qoramol bozorida Brut Peraning sharafiga uchta gladiator jangi oʻtkazilgan.

Livining hisoblari erta Rim gladiator janglarining motam va qurbonlik funksiyalarini bajarishini aytadi va soʻngra gladiator tomoshasidagi teatr madaniyatini bunday qayd etadi: muhtasham koʻrinishli, yuksak saviyada qurollangan va zirhlangan xoin varvarlar Rim temiri va azamati bilan idora etilar edilar. Oddiy rimliklar saxovatli bir shaklda azamatli harbiy gʻanimatlarni ilohlarga bagʻishlar edilar. Ularning ittifoqchilari boʻlgan kampaniyaliklar esa kechki ovqatda istirohat etish uchun gladiatorlarni tomoshaga qoʻyar edilar. Baʼzi guruh va toifalar ham oʻyunchilar qatoriga qoʻshilardi. Aksar gladiatorlar Rim dushmanlari kabi qurollanib, zirhlanardilar. Gladiator uchun eng muvaffaqiyatli tanlov oliy shaklda urushish va yoki oʻlish edi.

Rivoji

E.a. 216-yilda Mark Emili Lepidin sharafiga yigirma ikki juft gladiator bilan Rim Forumi nomli yerda uch kunlik jang tashkil etildi. Oʻn yil soʻng afrikalik Sispion otasi va amakisi uchun jang uyushtirdi. Navbatdagi qaydga olingan oʻyin e.a. 183-yili Publi Lisini Krasin aza marosimida tashkil etilgan. Uch kun davom etgan oʻyinda 120 gladiator ishtirok etgan, xalqqa tekin goʻsht ulashilgan. E.a. 105-yilda konsullar varvar janglarining davlat tarafidan dastaklanishiga yoʻl ochishdi. Bundan keyin bu keng yoyildi. Ludi (davlat oʻyinlari) yuqori elita tarafidan moliyalashtirilar va Yupiter kabi ilohlarga bagʻishlanar edi.

Yuqori nuqtasi

Raqibini magʻlub etgan gladiator (1872-yilda Jean-Leon chizgan surat).

Oxirgi Respublikaning soʻnggi yillariga qadar gladiator oʻyinlari oʻziga ham dastak topa bildi. Gladiatorlar mashqchilar va sohiblari uchun bir biznes sohasi edi. Ovoz yigʻish uchun siyosatchilar bu nav oʻyinlardan ham foydalanishar edi.

Gladiator sohibligi va gladiator maktablari Rim siyosatining tamal toshiga aylana boshlagandi. E.a. 65-yili Yuliy Qaysar yigirma yil avval oʻlgan otasining sharafiga gladiator oʻyinini tashkil etdi. Katta miqdorda qarzi boʻlmasiga qaramay u kumush zirhli 320 juft gladiatordan foydalandi. Qaysar yanada koʻp gladiator yigʻishni istasa-da, senat Spartak isyonini esda tutib, 320 dan ortigʻiga ijozat bermadi. Rimda 320 juftdan oshiq gladiator saqlash taqiqlangan edi. Qaysar nafaqat miqyos va xarjda, balki motam marosimlari uchun belgilangan odatlarda ham haddan oshgandi.

Yirtqich hayvonlar bilan oʻtkaziladigan gladiator tomoshalari nafaqat Respublikada, balki uning xorijlarida ham keng yoyila boshlagandi. Qaysarning qatlidan va Rim Fuqarolar Urushidan soʻng ijtimoiy va yoki diniy shartlarini shakllantirish uchun oʻyinlar ustidan imperiya nazorati qoʻyildi. Rim elitasini boʻhrondan qutqarish uchun oʻyin xarjlarini cheklaydigan qonun qabul etildi. Oʻyinlarda qiymati 25,000 dinoridan ($500,000) oshmagan koʻpi bilan 120 gladiatordan foydalanish mumkin edi. Bundan qimmat oʻyinlarni faqat Imperiya oʻtkaza olardi, bunda ham gladiator narxi 180,000 dinoridan ($3,6 million) ortmasligi lozim edi. Eramizning 108-yilida Trajan Dakiya ustidan gʻalabani nishonlash uchun 10 ming gladiator va 11 ming yirtqich hayvon bilan 123 kunlik gladiator oʻyinlarini tashkil etdi. Bundan keyin oʻyinlar mablagʻi yana nazoratdan chiqdi. Eramizning 177-yilida Marcus Aurelius oʻyinlarga aloqador yangi qonun qabul etdi, biroq uning oʻgʻli Commodus bu qonunni bekor qildi.

Gladiatorlar

Bir-biri bilan urushayotgan ikki raqib gladiator

Imperiyada gladiator tijorati keng yoyilgan edi. Rim harbiy muvaffaqiyatlari davlat maʼdanlarida islatish, amfiteatrlarda tomoshaga qoʻyilish yoki shunchaki sotish uchun keltirilgan asir askarlar sonini kundan-kunga orttirdi. Masalan, yahudiy koʻtarilishidan soʻng, gladiator maktablarida yahudiylar soni sezilarli koʻpaydi. Keyinroq esa ularga taʼlim berilmay, toʻgʻri kurash arenalariga yuborildi. Asir tushgan askarlarga gladiator janglari xuddi bir hadya edi.

Gladiator maktablariga koʻngilli oʻlaroq qoʻshilgan yoki qilgan jinoyati jazosini olish uchun keltirilganlar ham bor edi. Rimliklar uchun „gladiator“ soʻzi muallimiga sodiq taʼlim koʻrgan jangchi maʼnosini bildirar edi.

Kosiblar va uysizlar uchun gladiator maktablari jang qilish muqobili sifatida doimiy yemak va boshpana taklif etardi. Gladiatorlar ularga berilgan hadyalarni oʻzlari uchun saqlab qolishlari mumkin edi. Tiberiy baʼzi gladiatorlarga yuqori mablagʻ maosh berar edi. Mark Antoniy gladiatorlarni oʻzining xususiy tansoqchilari etib tayinlagandi.

Ayol gladiatorlar

Eramizning 60-yilidan eʼtiboran ayol gladiatorlar paydo boʻla boshlashdi. 66-yilda esa Neronning Efiopiyalik jangchi ayol gladiatorlari bor edi. Nufuzli rimliklar oʻz istirohatlarini yanada qiziqarliroq qilish uchun ayol jangchilardan foydalanishar edi. 89-yilda Domisian davrida ayol gladiatorlar bilan mitti gladiatorlar orasida jang kechirilgan. Eramizning ikkinchi yilida Amazon va Axilla ismli ikki ayol gladiator kurashida gʻolib aniqlanmagan. Ayol gladiatorlar erkak hamkasblari bilan ayni tarzda taʼlim va munosabat koʻrishardi. Biroq 200-yilda ayollardan gladiator janglarida foydalanish man etildi.

Gladiator imperatorlar

Kaligula, Tit, Adrian, Lutsiy, Karakalla, Geta va Didius Yulianus arenada janglarda ishtirok etishgan, lekin ular uchun xavf juda oz edi. Tarixchilar tomonidan ruhiy kasalligi iddao etilgan Klavdiyning portda qarmoqqa ilingan bir nahang bilan jang qilgani rivoyat qilinadi.

Commodus bu oʻyinlarning ashaddiy ishtirokchisi edi. Bu masalada dushman boʻlgan Senat unga qarshi edi, ammo aksariyat aholi uni dastaklaganini gumon qilish mumkin. U oddiy janglardan koʻra hayvonlarni (arslon, tuyaqush) uzoqdan kamon yo nayza bilan oʻldirishni xush koʻrardi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil