Gumbazli zal (Afrosiyob)

Afrasiyobdagi gumbazli zal – Afrasiyobning (Oʻzbekiston) sharqiy qismida joylashgan binoning qazilgan xarobalari. Bino dastlab sharq-gʻarbiy yoʻnalishda choʻzilgan uchta bir xil xonadan iborat edi. Xona devorlaridagi naqshlar va ustun ganchlari binoni IX asrga oidligini bildiradi.

Binoning oʻrta xonasidagi devorlariga oʻyilgan ganch bezaklari saqlanib qolgan, bundan tashqari binoning shu qavatida gumbazli shifti va devor yuqori qismlariga koʻplab oʻyilgan va ranglar bilan ishlangan ganch parchalari topilgan. Arxeologik jihatdan aniqlanganidek, bino IX asr yoki VIII asr oxirida qad rostlagan va X asrda qayta qurilgan va oʻsha paytda oʻrta zal Oʻrta Osiyo oʻymakorlik naqshlari bilan qayta bezatilgan, binoning sharqiy zali esa buzib tashlangan va asl shaklini yoʻqotgan.

Binoning tadqiqoti boʻyicha chop etilgan monografiya va maqolalar asosan ushbu bino va uni rekonstruksiya qilish ishlariga bagʻishlangan. Bu yerda arxeolog I. Ahrorov qazishmalar, mashhur sanʼatshunos L. I. Rempel – ganch bezaklari qoldiqlarini oʻrganish va uning asosida grafik rekonstruksiya qilish haqidagi maʼruzasini oʻqib eshittirgan. Maʼruza asosida binoning dastlab qurilishi va keyingi yillardagi qayta tiklanishi haqida koʻplanb maʼlumotlar keltirilgan.

Gumbazli zalning uch xonali majmuasi, olimning fikricha, maishiy emas, balki vakillik vazifasiga ega edi. Bu yerda maishiy funktsiyalarning izlari topilmadi va ular uchta bir xil, qimmatbaho bezatilgan xonalarning tantanali anfilada birligiga zid keladi. Oʻrta xona janubga, bir emas, ikkita eshigi hovliga ochiqligi bilan boshqalardan ajralib turardi. Bunda olim Paykenddagi karvonsaroyga oʻxshagan, ikki xonani lodjiya-ayvonga oʻxshash xona va hovliga yoʻnaltirilgan eshiklar dahliz vazifasidagi qabul sifatida ishlatilganligini aytgan.

Gumbazli zal va unga tutashgan gʻarbiy xona odatdagi kvadrat emas, tomonlar nisbati Oʻrta Osiyo olimlari tomonidan koʻp marta uchragan toʻrtburchakdir – 1: 0,866. Buni binoning arxeologik qoldiqlari konstruksiyasi tasdiqlaydi. Binolarning oʻlchamlari 4,90x5,50 metrni tashkil qiladi. Maʼlum boʻlishicha, uchta xonani bir-biriga bogʻlaydigan va janubiy jabha devoriga yaqin joylashgan eshik teshiklarining joylashishi va oʻlchami oʻzboshimchalik bilan emas, maʼlum qoidalarga koʻra loyihalashtirilgan. Ular bu devor va unga eng yaqin olti burchakli yuzalar orasidagi boʻshliqni egallaydi. Bu loyiha tasodifiy emas, bu holda binolarning xarakterli nisbati, hech boʻlmaganda, binoning hayotining birinchi bosqichida, kvadrat asosni tashkil qiladigan gumbazning emas, balki olti burchakli dizayn bilan bevosita bogʻliqligini koʻrsatadi. Bizgacha yetib kelmagan bunday inshootlar islomgacha boʻlgan davrda Oʻrta Osiyo qurilishida keng tarqalgan boʻlib, qadimiy bino arxitekturasida koʻplab uchratishimiz mumkin. Bundan binolar IX-X asrlarda maslahat kengashlari uchun asosiy yigʻilish zali sifatida ham foydalanilgan.

Eshiklarining joylashishi va oʻlchamining shift turiga bogʻliqligi, olti burchakli shakldagi pastki yogʻoch tojning burchaklari taxta devorlarga emas, balki islomgacha boʻlgan odat boʻyicha joylashganligi bilan izohlanadi chunki, islom maʼdaniyatida kirish qismlari umumiy koʻrinishda qurilgan. Devordagi yogʻoch tayanchlar baʼzan vertikal eshik ustunlari sifatida xizmat qilgan. Bundan tashqari, eshiklar ustidagi devorlarning yuqori qismlari ogʻir toshli shiftning bosimidan tashqarida joylashib qolgan edi.

Bularning barchasi X asrda zalning trompe l’oeil gumbazi koʻrinishida rekonstruksiya qilinganda kvadrat shaklini yoʻqotgan xona gumbazi biroz choʻzilgan noodatiy koʻrinishga kelishi kerak edi, lekin qadimiy noodatiy bino oʻziga xos shakl hosil qilgan edi. Relef koʻrinishidagi qazishmalar paytida topilgan bezak va shiftga joylashtirilgan novdalar bir-biriga yaxshi mos kelmaydi. Shift pastki olti burchakli tojga asoslangan olti burchakli yogʻoch ramka gumbazi shaklida boʻlgan- bu Oʻrta Osiyo anʼanalari Parfiya davridan boshlangan va XIX asrgacha saqlanib qolingan meʼmorchilik anʼanasidir. Ichkaridan ganch bezaklari boʻyoqlar bilan ishlanishi mumkin edi. L. I. Rempel tomonidan karnay qoldiqlari uchun olingan egri chiziqli ganch detallari, S. G. Xmelnitskiyning soʻzlariga koʻra, xonaning burchaklaridagi shiftning tekis uchburchaklarini bezatgan kichik dekorativ gumbazlarning qismlari, xuddi shu shahardagi shahar mulkining xona-masjidi kabi umumiy koʻrinishga keltirilgan edi. Sayyod (Tojikiston) shahridagi shahar mulki boʻlib, u yerda ham xuddi shunday oʻxshashlik boʻlgan.

Adabiyotlar

• Xmelnitskiy S. G. Mejdu Arabami i Tyurkami. Ranneislamskaya arxitektura Sredney Azii. – Berlin—Riga : GAMAJUN, 1992. – 344 p.
• Арапов А. В. „Архитектура Узбекистана IX-XV вв.“,. Художественная культура Центральной Азии и Азербайджана IX-XV вв.. М.: МИЦАИ, 2013 — 195 bet.