Halide Edib Adıvar
Halide Edib Adıvar – turk yozuvchisi, millatchi va ayol huquqlari boʻyicha siyosiy rahbar edi. U turkiy ayollarning past ijtimoiy mavqeini tanqid qilgan romanlari bilan tanilgan va buni koʻpchilik ayollarning vaziyatini oʻzgartirishga qiziqishi yoʻqligi deb bilgan. U panturkist boʻlgan va bir qancha romanlarida turonzaminni targʻib qilgan[2].
| Halide Edib Adıvar | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
11-iyun 1884-yil |
| Vafoti |
9-noyabr 1964-yil (80 yoshda) Istanbul, Turkiya |
| Ijod qilgan tillari | Usmonli turk tili, Turk tili[1], Ingliz tili, Fransuz tili, Arab tili va Yunon tili |
| Fuqaroligi | Turkiya |
| Janr | romannavis |
| Mukofotlari | Şefkat Nişanı |
Halide Edib Adıvar, shuningdek, arman genotsidi paytida yetim qolgan bolalarni majburan assimilyatsiya qilishdagi roli bilan ham yodda qolgan[3][4].
Hayoti
tahrirHalide Edib Usmonli imperiyasining Konstantinopol shahrida (Istanbul) yuqori tabaqali oilada tugʻilgan[5]. Uning otasi Usmonli Sulton Abdulhamid II kotibi edi. Halide Edib uyda xususiy oʻqituvchilar tomonidan oʻqitilgan, ularda u Yevropa va Usmonli adabiyoti, din, falsafa, sotsiologiya, pianino chalish, ingliz, fransuz va arab tillarini oʻrgangan. U qoʻshnilaridan yunon tilini oʻrgangan va qisqa vaqt ichida Konstantinopoldagi yunon maktabida oʻqigan. U 1893-yilda Amerika Qizlar Kollejida oʻqigan. 1897-yilda u Jakob Abbotning Ona asarini tarjima qilgan va buning uchun sulton uni Xayriya ordeni (Shefkat Nishaniy) bilan taqdirlagan[6]. U oʻqishni tugatdandan soʻng, 1899-yildan 1901-yilgacha yana Amerika kollejida oʻqiydi. Uning otasining uyi Konstantinopolda intellektual faoliyat markazi boʻlgan va Halide Edib bolaligidanoq shaharning intellektual hayotida qatnashgan[3][4].
Oʻqishni tugatgach, u matematik va astronom Solih Zeki bilan turmush qurdi va undan ikki oʻgʻil farzand koʻrdi. U intellektual faoliyatini davom ettirdi va 1908-yilda Tevfik Fikretning Tanin gazetasi va Demet ayollar jurnalida taʼlim va ayollarning holati toʻgʻrisida maqolalar yozishni boshladi. U oʻzining birinchi Seviye Talip romanini 1909-yilda nashr etdi. Taʼlimga oid maqolalari sabab Taʼlim vazirligi uni Konstantinopoldagi qizlar maktablarini isloh qilish uchun yolladi. Nakiye Hanim bilan oʻquv dasturi va pedagogikaga oid oʻzgarishlar boʻyicha ishlagan, shuningdek, turli maktablarda pedagogika, etika va tarix fanlaridan dars bergan. U masjid maktablari masalasida vazirlik bilan kelishmovchilik tufayli isteʼfoga chiqqan[7].
U 1910-yilda Solih Zeki bilan ajrashgan. Uning uyi, ayniqsa, turkiylikning yangi tushunchalari bilan qiziquvchilar uchun intellektual salonga aylangan edi[8]. U 1911-yilda Turk Oʻchoqlari (Türk Ocağı) tashkilotiga qabul qilindi va 1912-yilda uning birinchi ayol aʼzosi boʻldi. Shuningdek, u Ayollar yuksalishi (Taali-i Nisvan) tashkilotining asoschisi edi[9].
U 1913-1914-yillarda arman ruhoniysi va musiqachisi Komitas bilan doʻst boʻldi. Komitas bir necha bor uning uyiga qoʻshiq aytishga taklif qilingan. Halide Edib shaxsan unga doʻstona munosabatda boʻlsa-da, u oʻz yozuvlarida Komitas va uning musiqasini armancha emas, balki „Anadolucha“ deb taʼriflagan. Uning taʼkidlashicha, uning musiqasi turklardan oʻgʻirlangan va u „shunchaki soʻzlarni armanchaga aylantirgan“[10]. Qolaversa, u uning ota-onasi „ehtimol turk millatiga mansub“ va „u asli turkmi yoki armanmi, arman millatchisi boʻlgan, ammo feʼl-atvori va qalbi boʻyicha u ongsiz boʻlsa ham haqiqiy anadolulik turk“ ekanligiga ishongan[11].
Adabiyot
tahrirHalide Edib romanlaridagi umumiy mavzular kuchli qarama-qarshiliklarga qarshi turib oʻz maqsadlariga erisha olgan kuchli, mustaqil ayol qahramonlar edi. U ham joʻshqin turk millatchisi boʻlgan va bir qancha hikoyalarida ayollarning Turkiya mustaqilligidagi roli haqida yozgan. Uning shuningdek, Yolpalas Cinayeti (Yolpalasdagi qotillik) nomli triller romanini ham nashr etilgan. Bu roman 1936-yil 12-avgustdan 21-oktabrgacha Yedigün jurnalida birinchi marta seriallashtirilgan[12].
U panturkist boʻlib, bir qancha romanlarida turonchilikni targʻib qilgan. U Yeni Turan (Yangi Turon) nomli kitobida O‘rta Osiyo va Kavkazdagi turkiy xalqlarni Turkiya boshchiligidagi imperiya ostida birlashtirishga chaqiradi[2].
Tavsif
tahrirBir zamondoshi uni „Qizgʻish sochli, maʼnodor sharqona koʻzlari bor, kichik jussali odam. U koʻp mavzularda oʻz fikriga ega va kun mavzularini shunday muhokama qiladiki, kunning muammolarini gapirayotgani uchun emas, balki kutilganidan katta farq qilgani uchun odamni oʻziga tortadigan tarzda gapiradi“ deb taʼriflagan[13].
Mukofotlari
tahrir1970-yillardan boshlab Usmonli va Turkshunoslik jamiyati talabalar uchun Halide Edip Adıvar stipendiyasini joriy qildi. Adıvarning arman genotsidiga aloqadorligi keng maʼlum boʻlgandan soʻng, uyushma stipendiya nomini oʻzgartirishga harakat qildi; ammo 2021-yilga kelib, bu nom saqlanib qolmoqda, chunki assotsiatsiya kengashi Halide Edip Adıvar stipendiyalariga homiylik qiluvchi donorning roziligini hali olmagan[14].
Vafoti
tahrirHalide Edib 1964-yil 9-yanvarda Istanbulda vafot etdi. U Istanbuldagi Merkezefendi qabristoniga dafn etildi[15] .
Manbalar
tahrir- ↑ — Т. 1. — С. 18.
- ↑ 2,0 2,1 Meyer, pages 161-162
- ↑ 3,0 3,1 Fisher, page 164.
- ↑ 4,0 4,1 Kévorkian, page 843.
- ↑ Britannica, Istanbul (Wayback Machine saytida 2007-12-18 sanasida arxivlangan):When the Republic of Turkey was founded in 1923, the capital was moved to Ankara, and Constantinople was officially renamed Istanbul in 1930.
- ↑ „Ottoman medal for 'compassionate' British lady to go under the hammer“. Hurriyet Daily News (24-yanvar 2015-yil).
- ↑ Erol, page viii.
- ↑ Al, Serhun (April 2015). "An Anatomy of Nationhood and the Question of Assimilation: Debates on Turkishness Revisited" (en). Studies in Ethnicity and Nationalism 15 (1): 83–101. doi:10.1111/sena.12121. ISSN 1473-8481. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/sena.12121.
- ↑ Erol, page ix.
- ↑ Adıvar, pages 421.
- ↑ Adıvar, pages 422.
- ↑ Börte Sagaster „‘Cheers to the New Life’ – Five Turkish serial novels of the 1930s in the popular magazine Yedigün“, . Press and Mass Communication in the Middle East: Festschrift for Martin Strohmeier. Bamberg: University of Bamberg Press, 2018 — 269-bet. DOI:10.20378/irbo-50016. ISBN 978-3-86309-527-7.
- ↑ Ellison, Grace Mary. An English woman in a Turkish harem. (1915) London : Methuen & Co., Ltd.
- ↑ „The Smearing of Koprulu and Adivar by the Current Administration of the Ottoman and Turkish Studies Association“.
- ↑ „Halide Edip Adıvar“ (Turkish). Yazar Mezar. 2011-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-oktyabr.(Wayback Machine saytida 2011-09-14 sanasida arxivlangan)