Hayotiy koʻnikmalar

Hayotiy ko'nikmalar - bu odamlarga hayot talablari va muammolarini samarali hal qilish imkonini beradigan moslashuvchan va ijobiy xulq-atvor qobiliyatlaridir^[1]. Ushbu kontseptsiya psixososyal kompetentsiya deb ham ataladi^[2]. Mavzu ijtimoiy me'yorlar va jamiyat kutganlariga qarab juda katta farq qiladi, ammo farovonlik uchun xizmat qiladigan va odamlarning o'z jamiyatlarining faol va samarali a'zolari bo'lib rivojlanishiga yordam beradigan ko'nikmalar hayotiy ko'nikmalar deb hisoblanadi.

Ro'yxatga olish va turkumlashtirish

UNICEF baholash idorasi psixososyal ko'nikmalarning "aniq ro'yxati yo'q", degan^[3]; Shunga qaramay, UNICEF savodxonlik va hisoblash ko'nikmalari bilan bir qatorda, umumiy farovonlikka yo'naltirilgan va muhim bo'lgan psixo-ijtimoiy va shaxslararo ko'nikmalarni sanab o'tgan. U o'z ma'nosini madaniyatdan madaniyatga va hayotiy pozitsiyaga o'zgartirganligi sababli, o'zgaruvchan xususiyatga ega bo'lgan tushuncha hisoblanadi. Ammo UNICEF Akademik, Ijtimoiy va Emotsional Ta'lim Hamkorligi (CASEL) tomonidan aniqlangan ijtimoiy va hissiy hayotiy ko'nikmalarni tan oladi^[4]. Hayotiy ko'nikmalar sintez mahsulidir: ko'plab ko'nikmalar bir vaqtning o'zida amaliyot orqali rivojlanadi, masalan, hazil, bu odamga vaziyatni nazorat qilish va uni jarayonda boshqarishga imkon beradi. Bu odamga qo'rquv, g'azab va stressdan xalos bo'lishga va sifatli hayotga erishishga imkon beradi^[5].

Masalan, qaror qabul qilish ko'pincha tanqidiy fikrlash ("mening imkoniyatlarim qanday?") va qadriyatlarni aniqlashtirishni ("men uchun nima muhim?" ), ("Men bunga qanday munosabatdaman?") kabi. Oxir oqibat, ko'nikmalar o'rtasidagi o'zaro ta'sir kuchli xulq-atvor natijalarini keltirib chiqaradi, ayniqsa bu yondashuv boshqa strategiyalar tomonidan qo'llab-quvvatlanganda^[6].

Hayotiy ko'nikmalar moliyaviy savodxonlikdan giyohvand moddalarni suiiste'mol qilishning oldini olish, autizm kabi nogironlik bilan kurashish uchun terapevtik usullargacha farq qilishi mumkin.

Asosiy ko'nikmalar

1999-yilda Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti hayot ko'nikmalarining quyidagi asosiy madaniyatlararo sohalarini aniqladi^[7]:

qaror qabul qilish va muammolarni hal qilish;
ijodiy fikrlash va tanqidiy fikrlash;
muloqot va shaxslararo ko'nikmalar;
o'z-o'zini anglash va empatiya;
qat'iyatlilik va xotirjamlik;
chidamlilik va hissiyotlarni yengish hamda stressga qarshi kurashish.

UNICEF 2012-yilgi hisobotida shunga o'xshash ko'nikmalar va tegishli toifalarni sanab o'tgan.

K-12 uchun mo'ljallangan hayot ko'nikmalari o'quv dasturi ko'pincha muvaffaqiyatli mustaqil hayot uchun zarur bo'lgan muloqot va amaliy ko'nikmalarni, shuningdek, individuallashtirilgan ta'lim dasturi (IEP) bo'lgan rivojlanish-nogiron/maxsus ta'lim talabalari uchun zarur bo'lgan amaliy ko'nikmalarni ta'kidlaydi^[8].

UNFPA tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan JSST ro'yxati asosida turli xil kurslar o'tkazilmoqda. Hindistonning Madxya-Pradesh shtatida ushbu dastur hukumat maktablari orqali o'qitish uchun hukumat bilan birgalikda olib borilmoqda.

Ish va hayot uchun ko'nikmalar

Texnik va kasb-hunar ta'limi va o'qitish (TKT) deb nomlanuvchi mehnat va hayot ko'nikmalari keng doiradagi kasb-hunar sohalari, ishlab chiqarish, xizmatlar va turmush vositalari bilan bog'liq bo'lgan ta'lim, o'qitish va ko'nikmalarni rivojlantirishni o'z ichiga oladi. TKT, umrbod ta’limning bir qismi sifatida o‘rta, o‘rta va oliy o‘quv yurtlaridan keyingi bosqichlarda o‘tkazilishi mumkin va malaka oshirishga olib kelishi mumkin bo‘lgan mehnat ta’limi, uzluksiz ta’lim hamda kasbiy rivojlanishni o‘z ichiga oladi. TKT shuningdek, milliy va mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan ko'nikmalarni rivojlantirish imkoniyatlarining keng doirasini o'z ichiga oladi. O'rganishni o'rganish, savodxonlik va hisoblash ko'nikmalarini rivojlantirish, transversal ko'nikmalar va fuqarolik ko'nikmalari TKTning ajralmas qismidir^[9].

Ota-ona tarbiyasi: hayotiy ko'nikmalarni rivojlantirish

Hayotiy ko'nikmalar ko'pincha bolani kuzatish va tajribasi orqali bilvosita yoki to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bir mahoratni o'rgatish maqsadida ota-ona tomonidan o'rgatiladi. Ota-ona tarbiyasini o'zini o'rgatish mumkin bo'lgan yoki inson uchun tabiiy bo'lgan hayotiy ko'nikmalar to'plami deb hisoblash mumkin^[10]. Shaxsni homiladorlik va ota-onalik bilan shug'ullanish ko'nikmalariga o'rgatish, shuningdek, bolaning qo'shimcha hayotiy ko'nikmalarini rivojlantirish bilan mos kelishi mumkin va ota-onalarga o'z farzandlarini voyaga yetganida boshqarishga imkon beradi.

An'anaviy oila tuzilmalari va sog'lom munosabatlar ota-onalarning ajralishlari, psixologik kasalliklar yoki bolalar bilan bog'liq muammolar (masalan, giyohvand moddalarni iste'mol qilish yoki boshqa xavfli xatti-harakatlar) tufayli buzilgan taqdirda ko'plab hayotiy ko'nikmalar dasturlari taklif etiladi. Masalan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti Indoneziyadagi sobiq mehnatkashlar va xavf ostidagi bolalarga bolalarga nisbatan zo'ravonlikning eng yomon shakllaridan qochish va undan qutulish uchun hayot ko'nikmalarini o'rgatmoqda.

Modellar: xatti-harakatlarning oldini olish va ijobiy rivojlanish

Muayyan hayotiy ko'nikmalar dasturlari muayyan xatti-harakatlarning oldini olishga o'rgatishga qaratilgan bo'lsa-da, ular nisbatan samarasiz bo'lishi mumkin. AQSh Sog'liqni saqlash va aholiga xizmat ko'rsatish departamentining Oila va yoshlar xizmatlari byurosi^[11] o'z tadqiqotlariga asoslanib, kamroq samarali profilaktika dasturlari o'rniga yoshlarning ijobiy rivojlanishi nazariyasini (PYD) himoya qiladi. PYD, hali ko'rsatilmagan "potentsial" zaif tomonlarga e'tibor qaratadigan eski eskirgan modellardan farqli o'laroq, shaxsning kuchli tomonlariga e'tibor qaratadi. Hayotiy ko'nikmalarni o'rgatish o'smirlarning ijobiy ijtimoiy va ruhiy salomatligini qo'llab-quvvatlash uchun samarali psixo-ijtimoiy aralashuv strategiyasi ekanligi aniqlandi, bu barcha jihatlarda muhim rol o'ynaydi, masalan, yengish strategiyalarini mustahkamlash, o'ziga ishonch va hissiy intellektni rivojlantirish^[12].

Yana qarang

Manbalar

↑ Life Skills Education for Children and Adolescents in Schools (Report). World Health Organization. https://apps.who.int/iris/handle/10665/63552. Qaraldi: 29 December 2020.
↑ Best Thomas, A study on stress and its correlatives with family environment. Retrieved from ResearchGate.
↑ „Global evaluation of life skills education programmes“. unicef.org 8–9. United Nations Children's Fund (2016-yil 17-noyabr). 2021-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.
↑ „Skills & Competencies - CASEL“. 2011-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-iyun.
↑ „Do Hasya Yoga“.
↑ „UNICEF – Search Results“. unicef.org. 2017-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.
↑ „Partners in Life Skills Education : Conclusions from a United Nations Inter-Agency Meeting“. World Health Organization (1999). Qaraldi: 2018-yil 15-iyul.
↑ „Puget Sound ESD – excellence & equity in education | Pre-K-12 Life Skills Curriculum Guide“. psesd.org. 2012-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.
↑ UNESCO. Pathways of progression: linking technical and vocational education and training with post-secondary education. UNESCO, 2018. ISBN 978-92-3-100290-8.
↑ Prinz, Ron „Behavioral parent training“, . Encyclopedia of Human Relationships, 2009. DOI:10.4135/9781412958479.n53. ISBN 9781412958462.
↑ „Home | Family and Youth Services Bureau | Administration for Children and Families“. acf.hhs.gov. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.
↑ Prajapati, Ravindra (2017). "Significance of Life Skills Education". Contemporary Issues in Education Research 10: 4. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1126842.pdf.

[1] Life Skills Education for Children and Adolescents in Schools (Report). World Health Organization. https://apps.who.int/iris/handle/10665/63552. Qaraldi: 29 December 2020.

[2] Best Thomas, A study on stress and its correlatives with family environment. Retrieved from ResearchGate.

[UNICEF_2012-3] „Global evaluation of life skills education programmes“. unicef.org 8–9. United Nations Children's Fund (2016-yil 17-noyabr). 2021-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.

[4] „Skills & Competencies - CASEL“. 2011-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-iyun.

[5] „Do Hasya Yoga“.

[unicef-6] „UNICEF – Search Results“. unicef.org. 2017-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.

[WHO_1999-7] „Partners in Life Skills Education : Conclusions from a United Nations Inter-Agency Meeting“. World Health Organization (1999). Qaraldi: 2018-yil 15-iyul.

[PSESD-8] „Puget Sound ESD – excellence & equity in education | Pre-K-12 Life Skills Curriculum Guide“. psesd.org. 2012-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.

[9] UNESCO. Pathways of progression: linking technical and vocational education and training with post-secondary education. UNESCO, 2018. ISBN 978-92-3-100290-8.

[10] Prinz, Ron „Behavioral parent training“, . Encyclopedia of Human Relationships, 2009. DOI:10.4135/9781412958479.n53. ISBN 9781412958462.

[hhs-11] „Home | Family and Youth Services Bureau | Administration for Children and Families“. acf.hhs.gov. Qaraldi: 2015-yil 20-oktyabr.

[12] Prajapati, Ravindra (2017). "Significance of Life Skills Education". Contemporary Issues in Education Research 10: 4. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1126842.pdf.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]