Bolalarga nisbatan zoʻravonlik

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik yoki shafqatsizlik bu bola yoki bolalar guruhiga ota-ona yoki tarbiyachi tomonidan jismoniy, jinsiy va/yoki ruhiy zoʻravonlik qilinishi yoki, umuman, beparvolikdir. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik ota-ona yoki tarbiyachining bolaga haqiqiy yoki potensial zarar yetkazishiga olib keladigan har qanday xatti-harakat yoki harakatsizlikni oʻz ichiga olishi mumkin va bu holat odatda bolaning uyida yoki bola vaqt oʻtkazadigan tashkilotlar, maktablar yoki jamoalar joylarida sodir boʻladi.

Florida shtatining Sarasota shahridagi bolalarga nisbatan zoʻravonlik haqida ogohlantirish banneri

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish atamalari koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi. Shunga qaramay, baʼzi tadqiqotchilar bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish atamasini beparvolik, ekspluatatsiya va odam savdosini oʻz ichiga oluvchi soyabon atama sifatida koʻrishadi.

Turli yurisdiksiyalar shartli hisobot berish, turli hollarda bolalarni oʻz oilalaridan ajratish yoki jinoiy ayblov eʼlon qilish uchun bolalarga nisbatan zoʻravonlik tushunchasining turli taʼriflariga nisbatan oʻz pozitsiyalarini ishlab chiqdilar.

Tarix

XIX asrning oxirlarida ish beruvchilar va oʻqituvchilar tomonidan bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlinishi odatiy va keng tarqalgan hol boʻlib, koʻplab mamlakatlarda jismoniy jazo qoʻllash tartibi tabiiydek qabul qilinardi. Ammo XIX asrning birinchi yarmida filitsid holatlarini (ota-onalar tomonidan bolalarning oʻldirilishi) oʻrganuvchi patologanatomlar otalik gʻazabi, takroriy jismoniy zoʻravonlik, ochlik va jinsiy zoʻravonlik natijasida sodir boʻlgan oʻlim holatlari haqida xabar berishdi. 1860-yilgi izlanishlarida buyuk fransuz sud tibbiyoti eksperti Auguste Ambroise Tardieu 32 ta shunday holatni qayd etdi, ulardan 18 tasi oʻlimga olib kelgan boʻlib, bolalar ochlik va/yoki takroriy jismoniy zoʻravonlik oqibatida halok boʻlgan; ular orasida 8 yoshida bobosi va buvisi tomonidan qaytarib berilgan va 9 yil davomida ota-onasi tomonidan qiynoqqa solingan, har kuni qamchilangan, bosh barmoqlariga osib qoʻyilgan, mixlangan taxta bilan kaltaklangan va issiq choʻgʻ bilan kuydirilgan Adeline Defert ismli qiz boʻlgan. Maʼlumotlarga koʻra, uning yaralari nitrat kislota bilan yuvilib, tayoq bilan defloratsiya qilingan. Tardieu bolalar himoyaga olingan uyga tashrif buyuradi va ularning bu yerga kelgandan keyingi holatlarini kuzatadi; himoyaga olinganda bolalarning yuzlaridagi qayg‘u va qo‘rquv yo‘qolgan edi. U shunday deydi: „Biz har kuni deyarli soatlab vahshiyliklarga, tasavvur qilib bo‘lmaydigan qiynoqlarga va og‘ir koʻrguliklarga duchor bo‘lgan bu bechora himoyasiz bolalarning hali goʻdakligini hisobga olsak, ularning hayoti bir umrlik shahidlikdir — va biz ularning azoblovchilari aynan ularga hayot bergan onalari ekanliiga duch kelganimizda biz axloqchining qalbi yoki adolat vijdonini bezovta qiladigan eng dahshatli muammolardan biriga duch kelamiz“. Uning kuzatuvlarini Boileau de Castélnau (u misopédie — bolalarga nafrat atamasini hayotga tatbiq qilgan) tomonidan yangraydi va Aubry va bir nechta tezislar bilan tasdiqlanadi.

Bu erta fransuz kuzatuvlari tillar toʻsigʻidan oʻta olmadi va boshqa xalqlar hanuz chaqaloqlar va yosh bolalar bilan bogʻliq koʻplab travmatik holatlarning sabablarini bilmas edilar; insoniyat Tardieuning „dahshatli muammosi“ bilan muntazam ravishda kurasha boshlagunga qadar oradan deyarli yuz yillar oʻtib ketdi. XX asrda patologiya va pediatrik rentgenologiyada, ayniqsa, surunkali subdural gematoma va oyoq-qoʻllarning sinishi bilan bogʻliq koʻplab dalillar toʻplana boshladi: subdural gematoma qiziq bimodal taqsimotga ega boʻlib, chaqaloqlarda idiopatik va kattalarda travmatik xusuiyatga ega, yaʼni uzun suyaklarning nomaʼlum ossifikatsion periostitlari chandiq ekstraktsiyalari toʻgʻridan-toʻgʻri olib tashlanganidan keyin sodir boʻlganiga oʻxshardi. 1946-yilda amerikalik pediatriya radiologiyasi asoschisi Jon Kaffi uzun suyak sinishi va surunkali subdural gematomaning assotsiatsiyasiga eʼtibor qaratdi va 1955-yilda tajovuzkor, balogʻatga etmagan va hissiy jihatdan kasal ota-onalarning qaramogʻidan chiqarilgan chaqaloqlarda yangi jarohatlar paydo boʻlmaganligini qayd etdi.

Natijada 1960-yillarda mavzu boʻyicha professional tadqiqotlar yana boshlab yuborildi. 1962-yil iyul oyida asosan pediatrik psixiatriya bilan shugʻullanuvchi C. Genri Kempe tomonidan yozilgan va Amerika Tibbiyot Assotsiatsiyasi jurnalida chop etilgan „Kaltaklangan bola sindromi“ maqolasining nashri bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish umumiy tushunchaga kirgan paytni anglatadi. Maqola nashr etilishidan oldin bolalarning shikastlanishi, hatto suyaklarning takroriy sinishi ham qasddan sodir etilgan jarohatlar natijasi sifatida tan olinmagan. Buning oʻrniga oʻsha paytlarda shifokorlar koʻpincha boladan tashxis qoʻyilmagan suyak kasalliklarini qidirdilar yoki ota-onalarning tasodifiy baxtsiz hodisalar, masalan, qoʻshni bezori bolalar tomonidan chaqaloqning yiqitib qoʻyilishi kabi versiyalarni haqiqat deb qabul qildilar .

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarini oʻrganish akademik intizom sifatida 1970-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlarda paydo boʻlgan. Elisabeth Young-Bruehlning taʼkidlashicha, bolalar huquqlari himoyachilari soni va bolalarni himoya qilishga qiziqish koʻrsatkichlari ortib borayotganligiga qaramay, bolalarni „zoʻrlanganlar“ va „zoʻrlanmaganlar“ guruhlariga boʻlish bolalar huquqlari tushunchasini toraytiruvchi sunʼiy farqni keltirib chiqardi va bolalarning jamiyatda qanday kamsitilganini tekshirish harakatlariga maʼlum maʼnoda toʻsqinlik qildi. Young-Bruehlning soʻzlariga koʻra, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va ularga nisbatan loqaydlik holatlarini oʻrganishning yana bir sababi bolalarning oʻzlari shafqatsizlikni qanday qabul qilishlari va kattalarning ularga boʻlgan munosabatiga ahamiyat berishlari borasidagi izlanishlar edi. Young-Bruehlga koʻra, toki jamiyatda bolalarning kattalardan „bir pogʻona pastda turish“lari haqida qrashlar mavjud ekan, zoʻravonlik holatlari yuz berish yoki bermasligidan qatʼi nazar barcha bolalar azoblanadi.

Taʼriflar

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlariga berilgan taʼriflar professionallar, ijtimoiy va madaniy guruhlar oʻrtasida va vaqt oʻtishi bilan farq qiladi. Adabiyotda zoʻravonlik va yomon muomala atamalari koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish, shuningdek, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va eʼtiborsizlikning barcha shakllarini qamrab oladigan soyabon atama boʻlishi mumkin. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatni aniqlash ustuvor madaniy qadriyatlarga bogʻliq, chunki ular bolalarga, bolaning rivojlanishiga va ota-onalarga tegishli. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat tushunchasining taʼriflari jamiyatning ushbu muammo bilan shugʻullanuvchi sohalari, masalan, bolalarni himoya qilish agentliklari, yuridik va tibbiy jamoalar, sogʻliqni saqlash xodimlari, tadqiqotchilar, amaliyotchilar va bolalar himoyachilari oʻrtasida bir-biridan farq qilishi mumkin. Ushbu turli sohalar vakillarining har biri oʻzlarining taʼriflaridan foydalanishga moyil boʻlgani sababli fanlar boʻylab muloqot cheklangan boʻlishi mumkin, bu bolalarga nisbatan yomon munosabatni aniqlash, baholash, kuzatish, davolash va oldini olish harakatlariga toʻsqinlik qiladi.

Umuman olganda, zoʻravonlik (odatda qasddan qilingan) komissiya harakatlariga, beparvolik esa harakatsizlikka tegishli. Bolaga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish ota-onalarning yoki tarbiyachilarning bolaga haqiqiy yoki tahdid ostidagi zarar yetkazadigan xatti-harakatlarini ham, harakatsizligini ham oʻz ichiga oladi. Baʼzi sogʻliqni saqlash sohasi mutaxassislari va mualliflar bolaga nisbatan eʼtiborsizlikni zoʻravonlik taʼrifining bir qismi deb bilishadi, boshqalari esa yoʻq; buning sababi zararning beixtiyor boʻlishi yoki bolani qanday tarbiyalash kerakligi haqidagi madaniy eʼtiqodlar natijasida tarbiyachilar muammoning jiddiyligini tushunmaganligi boʻlishi mumkin. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolikning kechiktirilgan oqibatlari, ayniqsa, hissiy beparvolik va bolalarga nisbatan zoʻravonlik sifatida baholanadigan xatti-harakatlarning xilma-xilligi ham mavjud omillardir.

Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) bolalarga nisbatan zoʻravonlik va shafqatsizlikni „mas’uliyat, ishonch yoki kuch munosabatlari kontekstida bolaning sogʻligʻi, omon qolishi, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga haqiqiy yoki potensial zarar yetkazishga olib keladigan jismoniy va/yoki hissiy, jinsiy zoʻravonlik, loqaydlik yoki beparvo munosabat yoki tijorat yoxud boshqa ekspluatatsiyaning barcha shakllari“ deb taʼriflaydi. JSSTga koʻra, shuningdek, „bolalarga nisbatan zoʻravonlik 18 yoshgacha boʻlgan shaxslarga nisbatan ularning ota-onalari yoki boshqa gʻamxoʻrlik qiluvchilar, tengdoshlar, ishqiy sheriklar yoki notanish shaxslar tomonidan sodir etilgan zoʻravonlikning barcha shakllarini oʻz ichiga oladi“. Amerika Qoʻshma Shtatlarida Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish atamasini har ikkala komissiya (zoʻravonlik) harakatlariga nisbatan qoʻllaydi, ular orasida „bolaga zarar, potensial zarar yoki zarar yetkazish tahdidiga olib keladigan soʻzlar yoki ochiq harakatlar“ va harakatsizlik (beparvolik), yaʼni „bolaning asosiy jismoniy, hissiy yoki taʼlim ehtiyojlarini taʼminlamaslik yoki bolani zarar yoki mumkin boʻlgan zarardan himoya qilmaslik“ kabilar bor. Amerika Qoʻshma Shtatlarining Bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish va davolash toʻgʻrisidagi federal qonuni bolalarga nisbatan zoʻravonlik va eʼtiborsizlikni kamida „ota-ona yoki vasiyning oʻlimga, jiddiy jismoniy yoki ruhiy shikastlanishga, jinsiy zoʻravonlik yoki ekspluatatsiyaga olib keladigan yaqinda sodir boʻlgan har qanday harakati yoki harakatsizligi“ yoki „jiddiy zarar yetkazish xavfini tugʻdiradigan harakat yoki harakatsizlik“ deya taʼriflaydi.

Turlari

2006-yil holatiga koʻra, Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti bolalarga nisbatan yomon zoʻravonlik holatlarini toʻrt guruhga ajratdi: jismoniy zoʻravonlik; jinsiy zoʻravonlik; hissiy (yoki psixologik) zoʻravonlik; va eʼtiborsizlik.

Jismoniy zoʻravonlik

Mutaxassislar va keng jamoatchilik oʻrtasida qanday xatti-harakatlar bolaga nisbatan jismoniy zoʻravonlikni aks ettirishi haqida kelishmovchiliklar mavjud. Jismoniy zoʻravonlik koʻpincha alohida emas, balki avtoritar nazorat, tashvish uygʻotuvchi xatti-harakatlar va ota-onalarning iliq munosabati yoʻqligi kabi xatti-harakatlar turkumining bir qismi sifatida sodir boʻladi. JSST jismoniy zoʻravonlikni quyidagicha taʼriflaydi:

Bolaga nisbatan qasddan jismoniy kuch ishlatish bu bolaning sog'lig'i, hayoti, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga zarar yetkazishga olib keladigan yoki buning yuqori ehtimoli bo'lgan jismoniy kuch ishlatish. Bunga urish, turtish, tepish, silkitish, tishlash, bo'g'ish, kuydirish, zaharlash, bo'g'ish kiradi. Uyda bolalarga nisbatan jismoniy zo'ravonlikning ko'plab holatlari jazolash obyekti bilan amalga oshiriladi.

Bolalarga nisbatan jismoniy zoʻravonlik va jismoniy jazolashning bir-biriga oʻxshash taʼriflari zoʻravonlik va jazo oʻrtasidagi nozik yoki mavjud boʻlmagan farqni taʼkidlaydi, ammo jismoniy zoʻravonlik holatlarining aksariyati „niyat, shakl va taʼsirga koʻra“ jismoniy jazodir. Masalan, 2006-yil holatiga koʻra, Paulo Sergio Pinheiro BMT Bosh kotibining bolalarga nisbatan zoʻravonlik haqidagi tadqiqotida shunday yozgan:

Jismoniy jazo bolalarni qo'l yoki biror ashyo, masalan, qamchi, tayoq, kamar, poyabzal, yog'och qoshiq va hokazo bilan urishni o'z ichiga oladi. Lekin u bolani tepish, silkitish, uloqtirish, tirnash, chimchilash, tishlash, sochlarini yoki quloqlarini tortish, bolani noqulay holatda qolishga majburlash, kuyish yoki nimanidir yutishga majburlashni (masalan, bolaning og'zini sovun bilan yuvish yoki achchiq ziravorlarni yutishga majburlash) ham o'z ichiga olishi mumkin.

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik toʻgʻrisidagi qonunlar mavjud boʻlgan aksariyat davlatlar bolaga qasddan jiddiy zarar yetkazish, shikastlash yoki uni oʻlim xavfi ostida qoldiradigan harakatlarni sodir etishni noqonuniy deb biladi. Koʻkarishlar, tirnalgan joylar, kuyishlar, singan suyaklar, yaralar, shuningdek, takroriy „baxtsiz hodisalar“ va jismoniy shikastlanishga olib kelishi mumkin boʻlgan qoʻpol davolash usullari jismoniy zoʻravonlik hisoblanishi mumkin. Davolashning turli bosqichlarida orttirilgan koʻplab jarohatlar yoki sinishlar zoʻravonlik haqida shubha tugʻdirishi mumkin.

Psixolog Alice Miller, bolalarga nisbatan zoʻravonlik haqidagi kitoblarida taʼkidlaganidek, haqorat qilish, kaltaklash, yuzga urish va hokazolarning barchasi zoʻravonlikning koʻrinishi deb hisoblaydi, chunki oqibatlari darhol koʻrinmasada, ular bolaning butunligi va qadr-qimmatiga putur yetkazadi.

Bolalikdagi jismoniy zoʻravonlik kelajakda jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin, jumladan, takroriy qurbonlik, shaxsiyatning buzilishi, travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD — post-traumatic stress disorder), dissotsiativ kasalliklar, depressiya, tashvish, oʻz joniga qasd qilish fikri, ovqatlanish buzilishi, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish va agressivlik kabilar. Ulgʻayganda boshpanasiz qolish holatlari ham bolalikdagi jismoniy zoʻravonlik oqibatlaridan biri sanaladi.

Jinsiy zoʻravonlik

Bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlik (CSA) — bu kattalar yoki oʻsmirlar oʻz jinsiy xohishlarini ragʻbatlantirish uchun bolalardan foydalanadigan bolalarga nisbatan zoʻravonlikning bir shakli. Jinsiy zoʻravonlik deganda bolaning zoʻravonning jismoniy qoniqishi yoki moliyaviy foydasiga qaratilgan jinsiy harakatda ishtirok etishi tushuniladi. Bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlik shakllariga boladan jinsiy faoliyat bilan shugʻullanishni soʻrash yoki unga bosim oʻtkazish (natijasidan qatʼiy nazar), jinsiy aʼzolar bilan bolaga odobsiz taʼsir oʻtkazish, bolaga pornografiya koʻrsatish, bola bilan haqiqiy jinsiy aloqa, bolaning jinsiy aʼzolari bilan jismoniy aloqa qilish, bolaning jinsiy aʼzolarini jismoniy aloqa qilmasdan koʻrish yoki bolalar pornografiyasini yaratish uchun boladan foydalanish kabilar kiradi. Bolalarning jinsiy xizmatlarini taklif qilishga oddiy huquqbuzarlik emas, balki bolalarga nisbatan zoʻravonlik sifatida qaralishi va muomala qilinishi mumkin.

Bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlikning jabrlanuvchilariga yetkaziladigan salbiy taʼsirlar orasida uyat va oʻzini aybdor his qilish, xotiralar, dahshatli tushlar, uyqusizlik, zoʻravonlik bilan bogʻliq narsalardan qoʻrqish (jumladan, narsalar, hidlar, joylar, shifokor tashrifi va boshqalar), oʻzini oʻzi qadrlashda qiyinchiliklar, jinsiy disfunksiya, surunkali ogʻriq, giyohvandlik, oʻz-oʻziga shikast yetkazish, oʻz joniga qasd qilish gʻoyalari, somatik shikoyatlar, depressiya, travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), tashvish, boshqa ruhiy kasalliklar, shu jumladan chegaradagi shaxsiyat buzilishi va dissotsiativ identifikatsiya buzilishi, balogʻat yoshida qayta qurbon boʻlishga moyillik, asabiy bulimiya va boshqa muammolar qatorida bolaning jismoniy shikastlanishi ham bordir. Jabrlanuvchi boʻlgan bolalarda, shuningdek, ularning immuniteti yetuk emasligi va majburiy jinsiy aloqa paytida shilliq qavatda yuz beradigan muammolar tufayli jinsiy yoʻl bilan yuqadigan infektsiyalar uchrashi xavfi ham yuqori boʻladi. Yoshlikda jinsiy tajovvuz qurboni boʻlish OIV yuqtirishning bir qator xavf omillari bilan bogʻliq boʻlib, ular orasida jinsiy mavzular boʻyicha bilimlarning kamayishi, OIV tarqalishining ortishi, xavfli jinsiy amaliyotlar bilan shugʻullanish, prezervativdan qochish, xavfsiz jinsiy aloqa amaliyotlari haqida kam maʼlumot, jinsiy sheriklarni tez-tez almashtirish kabilar mavjud.

2016-yil holatiga koʻra, Amerika Qoʻshma Shtatlarida ayollarning taxminan 15-25 foizi va erkaklarning 5-15 foizi bolaligida jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlgan. Aksariyat jinsiy zoʻravonlik jinoyatchilari oʻz qurbonlari bilan avvaldan tanish. boʻladilar; zoʻravonlarning taxminan 30 foizi bolaning qarindoshlari, koʻpincha aka-uka, opa-singillari, otalar, onalari, amakilar yoki amakivachchalari; 60 foiz atrofida esa boshqa tanishlar, masalan, oilaning doʻstlari, enagalar yoki qoʻshnilar boʻlib. chiqadi; Bolalar bilan bogʻliq jinsiy zoʻravonlik holatlarining taxminan 10 foizida begonalar jinoyatchilar hisoblanadi. Mazkur holatlarning uchdan biridan koʻprogʻida jinoyatchi ham voyaga yetmagan shaxs boʻlib chiqadi.

1999-yilda BBC Hindistondagi RAHI jamgʻarmasi tomonidan oʻtkazilgan jinsiy zoʻravonlik boʻyicha soʻrovnoma haqida haqida xabar berdi, unda respondentlarning 76 foizi bolaligida jinsiy zoʻravonlik qurboniga aylanganini taʼkidlagan, shundan 40 foiz ovoz beruvchi jinoyatchi aynan oʻz oila aʼzosi ekanligi haqida maʼlumot qoldirgan.

Amerika Qoʻshma Shtatlari federal prokuraturasi janubiy koreyalik shaxsga nisbatan „dunyodagi eng yirik qorongʻu internet bolalar porno bozori“ni boshqargani uchun bir nechta ayblovlarni eʼlon qildi. Xabar qilinishicha, ingliz tiliga tarjima qilingan „Welcome to Video“ veb-sayti hozirgacha olingan 200 000 dan ortiq video yoki 8 TB hajmdagi chaqaloqlar vayosh bolalar ishtirokidagi jinsiy harakatlarni aks ettiruvchi maʼlumotlardan iborat boʻlib, taxminan 7 300 Bitcoin, yaʼni 730 000 dollarlik tranzaktsiyalarni qayta ishlagan.

Psixologik zoʻravonlik

Bolalarga nisbatan psixologik zoʻravonlikning bir nechta taʼriflari mavjud:

• 2013-yilda Amerika Psixiatriya Assotsiatsiyasi (APA) DSM-5 ga bolalarga nisbatan psixologik zoʻravonlik holatlari haqidagi taʼrifni qoʻshib, uni „bolaning ota-onasi yoki unga g‘amxo‘rlik qiluvchi shaxs tomonidan bolaga jiddiy psixologik zarar yetkazishga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan tasodifiy bo‘lmagan og‘zaki yoki ramziy xatti-harakatlar“ shaklida ifoda etdi.
• 1995-yilda APSAC mazkur holatni quyidagicha taʼrifladi: rad qilish, qoʻrqitish, izolyatsiya qilish, ekspluatatsiya qilish, hissiy sezgirlikni inkor etish yoki eʼtiborsizlik" yoki „bolalarga ular befoyda, nuqsonli, sevilmagan, istalmagan, xavf ostida qolgan yoki faqat boshqa birovning ehtiyojlarini qondirish uchun qadrli ekanligini uqtiruvchi vasiyning takroriy xatti-harakati yoki ekstremal hodisa(lar)i“.
• Qoʻshma Shtatlarda shtat qonunlari farq qiladi, lekin ularning aksariyatida „ruhiy zarar yetkazish“ga qarshi qonunlar mavjud.
• Baʼzilar buni baland ovozda baqirish, qoʻpol va sovuq munosabatda boʻlish, eʼtiborsizlik, qattiq tanqid qilish, bolaning shaxsiyatini kamsitish kabi xatti-harakatlar natijasida bolaning oʻsishida psixologik va ijtimoiy nuqsonlarning paydo boʻlishi deb taʼriflaydilar. Boshqa misollar orasida laqab bilan chaqirish, masxara qilish, qadr-qimmatini kamsitish, shaxsiy buyumlarni yoʻq qilish, uy hayvonlarini qiynoqqa solish yoki oʻldirish, haddan tashqari tanqid qilish, nomaqbul yoki haddan tashqari talablar, muloqotni toʻxtatib turish, muntazam ravishda tergash yoki haqorat qilish kkabilar mavjud.

2014-yilda APAda shunday qayd etiladi:

• „Bolalik davridagi psixologik zoʻravonlik jinsiy yoki jismoniy zoʻravonlik kabi zararlidir“.
• „AQShda har yili 3 millionga yaqin bola qandaydir shaklda ruhiy zoʻravonliklarga duchor boʻladi“.
• 'Psixologik zoʻravonlik „bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolikning eng murakkab va keng tarqalgan shaklidir“.
• „Bolalik davrida psixologik zoʻravonlikning keng tarqalganini va yosh qurbonlarga yetkazilgan zararning ogʻirligini hisobga olgan holda, u ruhiy salomatlik va ijtimoiy xizmatlarni oʻqitishda birinchi oʻrinda turishi kerak“.

2015-yilda qoʻshimcha tadqiqotlar APAning 2014-yilgi bayonotlarini tasdiqladi.

Hissiy zoʻravonlik qurbonlari tajovuzkorga undan uzoqlashish, haqoratli soʻzlarni oʻz ichiga yutish yoki zoʻravonni haqorat qilish orqali javob berishlari mumkin. Hissiy zoʻravonlik gʻayritabiiy yoki buzilgan bogʻlanishning rivojlanishiga, jabrlanuvchilarning zoʻravonlik uchun oʻzini ayblash tendensiyasiga, oʻrganilgan nochorlik va haddan tashqari passiv xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin.

Eʼtiborsizlik

Bolaning qarovsizligi — ota-onaning yoki bola uchun mas’ul boʻlgan boshqa shaxsning bolaning sogʻligʻi, xavfsizligi yoki farovonligiga zarar yetkazishi mumkin boʻlgan darajada oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, tibbiy yordam bilan taʼminlamasligi, nazorat qilmasligi. Eʼtiborsizlik, shuningdek, bola bilan bir muhitda turgan odamlarning eʼtiborsizligi va bolaning omon qolishi uchun tegishli va yetarli chora-tadbirlarni qoʻllamasligidir.

Bolaga nisbatan eʼtiborsizlikning baʼzi kuzatiladigan belgilariga quyidagilar kiradi: bola tez-tez maktabga bormaydi, tilanchilik qiladi, oziq-ovqat yoki pul oʻgʻirlaydi, zarur tibbiy va stomatologik yordamga ega emas, doimo iflos yuradi yoki ob-havoga mos kiyim yoʻq. 2010-yilgi Bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish hisoboti (NCANDS), Amerika Qoʻshma Shtatlari federal hukumatining yillik bolalarni himoya qilish boʻyicha davlat agentliklari (CPS) tomonidan taqdim etilgan maʼlumotlarga asoslangan hisobotida beparvolik va/yoki eʼtiborsizlik xatti-harakatlari „bolalarga nisbatan notoʻgʻri munosabatda boʻlishning eng keng tarqalgan shakli“ ekanligini aytiladi

Eʼtiborsizlik xatti-harakatlarini oltita kichik toifaga boʻlish mumkin:

• Nazoratning sustligi: ota-ona yoki vasiyning yoʻqligi jismoniy shikastlanish, jinsiy zoʻravonlik yoki jinoiy xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin;
• Jismoniy eʼtiborsizlik: xavfsiz va toza uy kabi asosiy jismoniy ehtiyojlarni taʼminlamaslik bilan tavsiflanadi;
• Tibbiy eʼtiborsizlik: tibbiy yordam koʻrsatilmasligi bilan tavsiflanadi;
• Hissiy eʼtiborsizlik: gʻamxoʻrlik, ragʻbatlantirish va qoʻllab-quvvatlashning yetishmasligi bilan tavsiflanadi;
• Taʼlimga eʼtibor bermaslik: tarbiyachilarning maktab tizimida faol ishtirok etish uchun taʼlim va qoʻshimcha resurslarni taʼminlamasliklari bilan tavsiflanadi; va
• Tashlab ketish: ota-ona yoki vasiy bolani uzoq vaqt davomida enaga yoki vasiysiz yolgʻiz qoldirishi bilan tavsiflanadi.

Beparvo qoldirilgan bolalar jismoniy va psixosotsial rivojlanishda kechikishlarni boshdan kechirishi mumkin, buning natijasida psixopatologik va neyropsixologik funksiyalar, jumladan, ijro etuvchi funktsiya, diqqat, qayta ishlash tezligi, til, xotira va ijtimoiy koʻnikmalar buzilishi mumkin. Zoʻravonlikka uchragan bolalar bilan ishlayotgan tadqiqotchilar bir necha bor guvoh boʻlishdiki, mehribon farzand asrab oluvchilar qarovsiz qolgan bolalar bilan yoʻqolgan yoki xavfsiz munosabatlarni tiklash mobaynida turli xil hissiy va xulq-atvor reaktsiyalariga duch keladilar. Bunday bolalar gʻamxoʻrlik qiluvchilarni xavfsizlik manbai sifatida koʻrmaydilar va buning oʻrniga odatda ularni asrab olgan ota-onalari bilan sogʻlom yoki xavfsiz munosabatni buzishi mumkin boʻlgan tajovuzkor va giperaktiv xatti-harakatlarni namoyon qiladilar. Eʼtiborsizlik qurboni boʻlgan bolalar hayotining dastlabki bosqichlarida zarur boʻlgan bogʻliqlik hissiga toʻyinmaganligi sababli hayotlar davomida ham ishqiy yoki doʻstlik kabi munosabatlarni shakllantirish va davom ettirishda bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.

Effektlari

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik xatti-harakatlari shu zahotiyoq salbiy jismoniy oqibatlarga olib kelishi mumkin, ammo shuni ham unutmaslik kerakki, u rivojlanish muammolari va koʻplab surunkali jismoniy va psixologik taʼsirlar, shu jumladan, keyingi sogʻliq muammolari va hayot davomiyligining qisqarishi kabilarga ham sabab boʻlishi ehtimoli mavjud.

Zoʻravonlik qurboni boʻlgan bolalar kattalarga yomon munosabatda boʻlishlari mumkin. 1991-yildagi maʼlumotlarga koʻra, tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, katta yoshlilarning 90 foizi bolaligida shafqatsiz munosabat qurboni boʻlishgan. Bugungi kunda ham deyarli 7 million amerikalik chaqaloq uchun bolalarni parvarish qilish xizmatlari, xususan, kunduzgi parvarish xizmatidan foydalanadi va bu parvarish sharoiti odatda talab darajasida boʻlmaydi.

Hissiy effektlar

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik turli xil hissiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Doim eʼtibordan chetda qoldirilgan, sharmanda qilingan, qoʻrquvga uchragan yoki kamsitilgan bolalar jismoniy tajovuzga uchraganlaridan ham koʻra koʻproq azob chekishadi. Joyful Heart Foundation maʼlumotlariga koʻra, oila, gʻamxoʻrlik qiluvchilar va jamiyat bilan boʻlgan tajribalar bolaning miya rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Zoʻravonlikka uchragan bolalar oʻzlariga ishonchsizlik, oʻzini past baholash va rivojlanishning yetishmasligi holatlari bilan ulgʻayishi mumkin. Shuningdek, ular oʻzaro ishonch, ijtimoiy chekinish, maktabdagi muammolar va munosabatlarni shakllantirishda davom etayotgan qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar.

Zoʻravonlik holatlari chaqaloqlar va boshqa yosh bolalarga katta yoshdagilarga qaraganda boshqacha taʼsir koʻrsatishi mumkin. Hissiy zoʻravonlikka uchragan yoki eʼtibordan chetda qoldirilgan chaqaloqlar va maktabgacha yoshdagi bolalar oʻzlari unchalik ham uzoq vaqtdan buyon tanimaydiganlarga yoki begona odamlarga haddan tashqari mehribon boʻlishlari mumkin. Ular oʻzlariga ishonmasliklari yoki tez-tez va baʼzan sababsiz xavotirga tushishlari, ota-onalari bilan yaqin munosabatda boʻlmagandek koʻrinishlari, tajovuzkor xatti-harakatlar yoki boshqa bolalar va hayvonlarga nisbatan yomon harakatlar sodir etishlari mumkin. Kattaroq bolalar yomon soʻzlarni ishlatishi yoki xuddi shu yoshdagi boshqa bolalarga nisbatan sezilarli darajada farq qilishi mumkin, shuningdek, ular kuchli his-tuygʻularni nazorat qilishda qiynalishi, ota-onasidan ajratilgandek koʻrinishi, ijtimoiy koʻnikmalarga ega emas yoki doʻstlari kam boʻlishi mumkin.

Bolalar, shuningdek, reaktiv biriktirilish buzilishi (RAD)ni boshdan kechirishlari mumkin. RAD odatda 5 yoshdan oldin boshlanadigan sezilarli darajada buzilgan va rivojlanishga mos kelmaydigan ijtimoiy aloqadorlik sifatida aniqlanadi. RAD koʻpgina ijtimoiy vaziyatlarga rivojlanishga mos keladigan tarzda reaksiya bildirmaslik yoki javob berishning doimiy qobiliyatsizligi sifatida namoyon boʻlishi mumkin. Hissiy zoʻravonlikning uzoq muddatli taʼsiri keng oʻrganilmagan, ammo soʻnggi tadqiqotlar uning uzoq muddatli oqibatlarini hujjatlashtira boshladi. Hissiy zoʻravonlik depressiya, tashvish va shaxslararo munosabatlardagi qiyinchiliklarning kuchayishiga ham olib kelishi mumkin (Spertus, Wong, Halligan, & Seremetis, 2003-yil). Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari va qarovsizlik qurbonlari balogʻatga yetmaganlar va kattalar orasida nisbatan koʻproq jinoyat sodir etishadi.

Oiladagi zoʻravonlik bolalarga ham taʼsir qiladi; bolaning shaxsan oʻzi zoʻravonlikka uchramagan boʻlsa ham, oiladagi zoʻravonlikka guvoh boʻlishning salbiy taʼsirlari katta va jiddiy. „Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va bolalarning oiladagi zoʻravonlikka taʼsiri boʻyicha boʻylama tadqiqot“ kabi olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bolalarning 36,8 foizi tajovuzkorlik bilan shugʻullanadi, zoʻravonlik/hujumga uchragan bolalarning esa 47,5 foizi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, oiladagi zoʻravonlikka guvoh boʻlish bolalarda xatti-harakatlarlardagi muammolar va hissiy nuqsonlar (depressiya, asabiylashish, tashvish, akademik muammolar va til rivojlanishidagi muammolar) paydo boʻlishi ehtimolini oshiradi.

Umuman olganda, xulosa qilib aytganda, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va hatto zoʻravonlikka guvoh boʻlish natijasida yuzaga keladigan hissiy omillar uzoq va qisqa muddatli taʼsirlarga olib kelishi mumkin, bu oxir-oqibatda bolaning tarbiyasi va rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatmay qolmaydi.

Jismoniy effektlar

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik natijasida chaqaloqlarda ikkinchi darajali qovurgʻa sinishi

Zoʻravonlik yoki eʼtiborsizlikning bevosita jismoniy taʼsiri nisbatan kichik (koʻkarishlar yoki kesilishlar) yoki ogʻir (singan suyaklar, qon ketish yoki hattoki oʻlim) boʻlishi mumkin. Baʼzi hollarda jismoniy taʼsirlar vaqtinchalikdir; biroq ular bolaga olib keladigan ogʻriq va azob-uqubatlarni hisobga olishi kerak. Jismoniy zoʻravonlik oqibatida qovurgʻa sinishi holatlari ham kuzatilishi mumkin va bu holatga duch kelinganda, odatda, darhol zoʻravonlik natijasi deya shubha qilinadi. Ammo bu holat yomon muomala bilan bogʻliq jarohatlarga ega boʻlgan bolalarning faqat ozchiligida uchraydi.

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va/yoki beparvolik holatlarining jabrlanuvchining jismoniy salomatligi va rivojlanishiga uzoq muddatli taʼsiri quyidagilar boʻlishi mumkin:

• Silkitilgan chaqaloq sindromi. Chaqaloqni silkitish bolalarga nisbatan zoʻravonlikning keng tarqalgan shakli boʻlib, u koʻpincha doimiy nevrologik shikastlanishga (80 % hollarda) yoki oʻlimga (30 % hollarda) olib keladi. Bunday oqibatlar miyada qon ketishi, orqa miya va boʻyinning shikastlanishi, qovurgʻa yoki suyakning sinishidan keyingi intrakranial gipertenziya (bosh suyagidagi bosimning oshishi) natijasida yuzaga keladi.
• Miya rivojlanishining buzilishi. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik qilish va eʼtiborsizlik, baʼzi hollarda, miyaning muhim hududlarining toʻgʻri shakllanmasligi yoki oʻsishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga, bu esa rivojlanishning buzilishiga olib keladi. Bolalarga nisbatdan shafqatsiz munosabatda boʻlish yoki eʼtiborsizlik natijasida yuzaga kelgan miyaning strukturaviy oʻzgarishlariga umumiy kichik miya hajmi, hipokampal atrofiya, prefrontal korteks disfunksiyasi, korpus kallosum zichligining pasayishi va sinapslar miyelinatsiyasining kechikishi kiradi. Miyaning rivojlanishidagi bu oʻzgarishlar kognitiv, til va akademik qobiliyatlar jihatidan uzoq muddatli oqibatlarga olib keladi. Bundan tashqari, bu nevrologik oʻzgarishlar amigdala va gipotalamus-gipofiz-adrenal (HPA) oʻqiga taʼsir qiladi, ular stressga javob berishda ishtirok etadi va bu travmadan keyingi stress buzilishi belgilarini keltirib chiqarishi mumkin.
• Bolaligida zoʻravonlik yoki eʼtiborsizlikka uchragan katta yoshlilarda allergiya, artrit, astma, bronxit, yuqori qon bosimi va oshqozon yarasi kabi jismoniy kasalliklarga duchor boʻlish ehtimoli koʻproq kuzatiladi. Ularda keyinchalik hayot davomida saraton rivojlanishi xavfi yuqori boʻlishi, shuningdek, immunitetning buzilishi roʻy berishi mumkin.
• Bolalik davridagi zoʻravonlik holatlari telomerlarning qisqarishi va telomeraza faolligining pasayishiga olib kelishi mumkin. Telomer uzunligining qisqarish tezligining oshishi hayot davomiyligining 7 dan 15 yilgacha qisqarishi bilan bogʻliq.
• Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar natijalari hayotning ilk davrlarida sodir boʻlgan stress va balogʻat yoshiga qadar davom etadigan epigenetik oʻzgarishlar oʻrtasidagi bogʻliqlikni koʻrsatadi.

Bolalik davridagi salbiy tajribalarni oʻrganish

Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari maʼlumotlariga koʻra, bolalik davridagi salbiy tajribalarning mumkin boʻlgan usullari, masalan, zoʻravonlik va eʼtiborsizlik hayot davomida salomatlik va farovonlikka taʼsir qiladi.

Bolalik davridagi salbiy tajribalarni oʻrganish bu bolalik davridagi qiyinchiliklar, jumladan, turli xil zoʻravonlik, eʼtiborsizlik va keyingi hayotdagi sogʻliq muammolari oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganishdir. Tadqiqotning dastlabki bosqichi Kaliforniyaning San-Diego shahrida 1995-yildan 1997-yilgacha o‘tkazilgan. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tadqiqotni quyidagicha umumlashtiradi: „Bolalik davridagi yomon munosabatlar va uydagi disfunksiya, oʻnlab yillar oʻtgach, Qoʻshma Shtatlarda oʻlim va nogironlikning eng keng tarqalgan sabablari boʻlgan surunkali kasalliklarning rivojlanishiga olib keladi. Bolalikdagi jismoniy, jinsiy zoʻravonlik va keyingi hayot davrida, xususan, oʻsmirlikda oʻz-oʻzidan sigaret chekishni boshlash, semirish, jismoniy harakatsizlik, alkogolizm, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish, depressiya, oʻz joniga qasd qilishga urinish, jinsiy buzuqlik va jinsiy yoʻl bilan yuqadigan kasalliklarga yoʻliqish oʻrtasida kuchli bogʻliqlik aniqlandi.

Ogʻzaki, jismoniy va jinsiy zoʻravonlik, shuningdek, bolalik davridagi shikastlanishning boshqa shakllari haqida retrospektiv tarzda hisobot bergan kattalar oʻrtasida oʻtkazilgan uzoq muddatli tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, katta yoshlilarning 25,9 foizi bolaligida ogʻzaki zoʻravonlik, 14,8 foizi jismoniy zoʻravonlik va 12,2 foizi jinsiy zoʻravonlikdan aziyat chekkan. Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) va xulq-atvor xavf omillarini kuzatish tizimi maʼlumotlari yuqori koʻrsatkichlarni tasdiqlaydi. Vashington shtati talabalari oʻrtasida oʻtkazilgan anonim soʻrov natijalariga koʻra, 8, 10 va 12-sinf oʻquvchilarining 6-7 foizi haqiqatan ham oʻz joniga qasd qilishga hayoti davomida urinib koʻrgan va ularda depressiya darajasi boshqa bolalarga qaraganda ikki baravar yuqoriligi qayd etilgan. Bolaga nisbatan jismoniy va jinsiy zoʻravonlik holatlari va oʻz joniga qasd qilish oʻrtasida bogʻliqlik mavjud. Huquqiy va madaniy sabablarga koʻra, shuningdek, bolalarning ota-onalaridan olib qoʻyilish qoʻrquvi tufayli bolalik davridagi zoʻravonliklarning aksariyati haqida xabar qilinmaydi va asossiz boʻlib qoladi.

Maʼlum boʻlishicha, bolalik davridagi zoʻravonlik oʻsmirlar va kattalar hayotida giyohvandlik va spirtli ichimliklarga qaram boʻlib qolishiga olib kelishi mumkin. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bolalik davrida sodir boʻlgan har qanday zoʻravonlik nevrologik oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin, bu esa odamni qaramlik tendensiyalariga koʻproq moyil qiladi. Yana bir muhim tadqiqot beparvolik natijasida jinsiy va jismoniy zoʻravonlikka duchor boʻlgan bolalarning 900 ta sud ishlarini oʻrganib chiqdi. Natijalar shuni koʻrsatdiki, bir paytlar zoʻravonlikka uchragan bolalarning katta qismi hozirda spirtli ichimliklarga qaram holatda yashaydi. Ushbu amaliy tadqiqot giyohvandlik omili bolalikdagi zoʻravonlik holatlarining qanday muhim taʼsiri ekanligini koʻrsatadi.

Psixologik taʼsir

Eʼtiborsizlikka uchraganlik yoki jismoniy zoʻravonlik tarixi boʻlgan bolalar psixiatrik muammolar yoki tartibsiz bogʻlanish uslubini rivojlanish xavfi ostida turadilar. Bundan tashqari, bolalarga nisbatan zoʻravonlik yoki qarovsizlikka duchor boʻlgan bolalarning 59 foizi voyaga yetmay turiboq hech boʻlmaganda bir marotaba u yoki bu sababdan hibsga olinadi, 28 foizi keyinchalik qoʻlga olinadi. Shuningdek, bunday bolalarning 30 foizi kelajakda oʻzi ham zoʻravonlik jinoyatini sodir etishi ehtimoli koʻproq. Tartibsiz bogʻlanish bir qator rivojlanish muammolari, jumladan, dissotsiativ alomatlar, shuningdek, tashvish, depressiya va harakat nazoratsizligi kabilar bilan bogʻliq. Dante Cicchetti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, zoʻravonlikka uchragan va yomon munosabatda boʻlingan chaqaloqlarning 80 foizi tartibsiz bogʻlanish alomatlarini koʻrsatadi. Ushbu bolalarning baʼzilari oʻzlari ota-onaga aylanganda, ayniqsa ularda travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), dissotsiativ alomatlar va bolalarga nisbatan zoʻravonlikning boshqa oqibatlari boʻlsa, chaqaloq va yosh bolalarning ehtiyojlari va meʼyoriy iztiroblari bilan yuzma-yuz kelganda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, bu esa oʻz navbatida bolaning ijtimoiy-emotsional rivojlanishi bilan bogʻliq salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, bunday bolalar oʻzlariga yoki boshqalarga nisbatan hamdardlikni his qilishlari qiyin boʻlishi, bu esa ularning oʻzlarini yolgʻiz his qilishlariga va doʻst orttirishga qodir boʻlmay qolishlariga olib kelishi mumkin. Ushbu potensial qiyinchiliklarga qaramay, psixo-ijtimoiy aralashuv hech boʻlmaganda baʼzi hollarda bir paytda ularga nisbatan yomon munosabatda boʻlingan ota-onalarning yosh bolalari haqida oʻylash usullarini oʻzgartirishda samarali boʻlishi mumkin.

Bolalik davridagi zoʻravonlik qurbonlari, shuningdek, keyinchalik hayotlari davomida turli xil jismoniy sogʻliq muammolariga duchor boʻladilar. Tadqiqotlar natijalariga koʻra, ularning baʼzilarida aniq sabablarsiz surunkali bosh, qorin, tos yoki mushaklar ogʻrigʻidan aziyat chekadilar. Uzoq muddatli tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bolalik davrida zoʻravonlikka uchragan odamlarning 80 foizi 21 yoshida kamida bitta psixiatrik kasallikka duchor boʻlgan, ular orasida ruhiy tushkunlik, tashvish, ovqatlanish buzilishi va oʻz joniga qasd qilishga urinishlar mavjud. Kanadadagi kasalxonalardan biri ruhiy salomatlik boʻyicha ambulatoriyadagi ayollarning 36 foizdan 76 foizgacha qismi, shizofreniyaga yoʻliqqan ayollarning 58 foizi va erkaklarning 23 foizi bir paytlar jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlganini aniqladi.

Fransiyaning INSEE soʻrovnomasida sanab oʻtilgan 27 kasallikning 23 tasi holatida 18 yoshga toʻlgunga qadar bolaning takroriy kasalliklari va oilaviy travmalar oʻrtasida statistik jihatdan muhim korrelyatsiyalar aniqlandi. Sogʻlikdagi tengsizliklarni oʻrganish orqali ushbu korrelyatsiyalarni aniqlagan fransuz sotsiologi Georges Menahemning soʻzlariga koʻra, bu munosabatlar kasallik va azob-uqubatlardagi tengsizlik nafaqat ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini koʻrsatadi. Salomatlik tengsizligi, shuningdek, oiladan kelib chiqadi va doimiy affektiv muammolar (mehr-muhabbatning yetishmasligi, ota-ona oʻrtasidagi kelishmovchiliklar, ota-onaning uzoq vaqt bola bilan boʻlmasligi yoki ona yoki otaga taʼsir qiladigan jiddiy kasallik) darajasi bilan bevosita aloqador boʻladi.

Har qanday shaklda zoʻravonlikka uchragan koʻplab bolalarda qandaydir psixologik muammolar paydo boʻladi. Zoʻravonlikka uchragan bolalarning oʻzlari ham oʻz farzandlariga nisbatan zoʻravonlik holatlariga yoʻl qoʻyishlari tendensiyasi ham mavjud. 2013-yilda AQShda bolalarga nisbatan zoʻravonlik bilan bogʻliq qayd etilgan 294 000 ta holatdan faqat 81 124 tasida jabrlanuvchi qandaydir maslahat yoki terapistik yordam olgan. Zoʻravonlikka uchragan bolalar uchun terapiya juda muhimdir.

Boshqa tomondan, bolaligidan zoʻravonlik ostida oʻsgan, ammo oldingi shartlar boʻyicha hayotda kutilmagan tarzda yaxshi natijalarga erisha oladigan bolalar ham bor. Bunday bolalar „momoqaymoq bolalar“ den nomlanadi, bu nomni tanlashda momaqamoqlarning tuproq, quyosh, qurgʻoqchilik yoki yomgʻirdan qatʼi nazar gullab-yashnashidan ilhomlanilgan. Bunday bolalar (yoki hozirda kattalar) bolalarga nisbatan zoʻravonlik oqibatlarini yumshatish omillarini topishga katta qiziqish uygʻotadi.

Sabablari

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik turli sabablar natijasida kelib chiqadigan murakkab hodisadir. Baʼzi katta yoshli kishilarning aynan nima sababdan bolalarga nisbatan qoʻpol munosabatda boʻlishlari yoki beparvolik qilishlarini yagona omil bilan asoslab boʻlmaydi. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (WHO) va Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlikning oldini olish boʻyicha xalqaro jamiyat (ISPCAN) insonlar, ularning munosabatlari, mahalliy hamjamiyat va, umuman, jamiyat darajasidagi koʻplab omillarni aniqlaydi, ular bolalarga nisbatan yomon munosabat hodisaga taʼsir qiladi. Individual darajada bunday omillar shaxsning yoshi, jinsi va shaxsiy tarixini oʻz ichiga oladi, jamiyat darajasida bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlishga olib keladigan omillar bolalarni qattiq jismoniy jazolashni ragʻbatlantiradigan madaniy meʼyorlarni, iqtisodiy tengsizlikni va ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlarining yetishmasligini oʻz ichiga oladi. JSST va ISPCAN turli xavf omillarining murakkab oʻzaro taʼsirini tushunish bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish muammosini hal qilish uchun juda muhim ekanligini taʼkidlaydi.

Amerikalik psixoanaliz mutaxassisi Elisabeth Young-Bruehlning taʼkidlashicha, bolalarga zarar yetkazish holatlari bolalarning kattalarga boʻysunishi kerakligi haqidagi keng tarqalgan eʼtiqodlar bilan oqlanadi va qabul qilinadi, bu esa bolalarga nisbatan tan olinmagan notoʻgʻri qarashlarga olib keladi. Uning taʼkidlashicha, bunday notoʻgʻri qarashlar, garchi bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlishning bevosita sababi boʻlmasa ham, maʼlum bir zoʻravonlik harakatining sabablarini tushunish, shuningdek, bolalar ehtiyojlari va umuman rivojlanishini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha jamiyatdagi muvaffaqiyatsizliklarni yoritish uchun tekshirilishi kerak . Xalqaro bolalar huquqlari jurnalining asoschi muharriri Michael Freeman ham bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarining asosiy sabablaridan biri inson huquqlari kattalar va bolalarga teng taalluqli emas, degan qarash bilan bogʻliq ekanligini taʼkidlaydi. U shunday deb yozadi: „Bolalarga nisbatan zoʻravonlikning ildizlari ota-onalarning psixo-patologiyasida yoki ijtimoiy-ekologik stressda emas (garchi ularning taʼsirini inkor etib boʻlmasa ham), balki bolalarni tahqirlovchi va shaxsiyatsizlashtiradigan, ularni mulkka, jinsiy obyektlarga aylantiradigan kasal madaniyatda yotadi. Shu tariqa ular kattalar zoʻravonligi va shahvatining qonuniy qurboni boʻlishadi“.

Hindistonning Orissa shahrida diniy zoʻravonlik paytida yoqib yuborilgan qiz.

Oʻz turmush oʻrtogʻiga nisbatan ham jismonan zoʻravonlik qiladigan ota-onalarning farzandlariga nisbatan jismoniy zoʻravonlik qilish holatlari ham boshqalarga qaraganda koʻproq. Biroq nikohdagi kelishmovchiliklar bolalarga nisbatan zoʻravonlikka sabab boʻladimi yoki nikohdagi janjal ham, zoʻravonlik ham zoʻravonlikka moyillik omillaridan kelib chiqadimi, buni bilish mumkin emas. Baʼzida ota-onalar oʻz farzandlari uchun bolaning qobiliyatidan tashqarida boʻlgan umidlarni qoʻyishadi. Agar ota-onalarning umidlari bolaga mos keladiganidan ancha yuqori boʻlsa (masalan, oʻz-oʻzini parvarish qilish kutiladigan ota-onalar tarbiyalash uchun toʻliq javobgar boʻlishi kerak boʻlgan maktabgacha yoshdagi bolalar), bolaning talablarga rioya qilmasligi natijasida paydo boʻlgan umidsizlik zoʻravonlik qilish uchun turtki vazifasini oʻtaydi deb ishoniladi.

Bolalarga nisbatan jismoniy zoʻravonlik harakatlarining aksariyati jazolash maqsadida amalga oshiriladi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida ota-onalar bilan oʻtkazilgan suhbatlar shuni koʻrsatadiki, hujjatlashtirilgan jismoniy zoʻravonlik holatlarining uchdan ikki qismi bolaning xatti-harakatini tuzatishga qaratilgan jismoniy jazo choralari sifatida boshlanadi, Kanadada oʻtkazilgan keng miqyosli tadqiqot shuni koʻrsatdiki, jismoniy zoʻravonlik holatlarining toʻrtdan uch qismi jismoniy jazo doirasida sodir boʻlgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bunday zoʻravonlik holatlari koʻpincha farzandning irodasi yoki rad etishi, shuningdek, „oiladagi majburlov dinamikasi va shartli hissiy reaksiyalar“ bilan bogʻliq boʻlgan nizolarni oʻz ichiga oladi. Ota-onalar tomonidan oddiy jismoniy jazoning tasdiqlangan bolalar zoʻravonligiga aylanib ketishining omillari jazolovchi ota-onaning gʻazabini jilovlay olmasligi, oʻz kuchini toʻgʻri baholay olmasligi va ota-onaning bolaning jismoniy zaifligini inobatga olmasligi boʻlishi mumkin.

Ayrim mutaxassislar jismoniy jazoni qoʻllab-quvvatlovchi madaniy meʼyorlar bolalar zoʻravonligining asosiy sabablaridan biri ekanligini taʼkidlaydilar va bunday meʼyorlarni qayta belgilash uchun kampaniyalar olib boradilar.

Koʻzda tutilmagan homiladorlik natijasida dunyoga kelgan bolalar koʻproq zoʻravonlikka uchrashi yoki qarovsiz qolishi ehtimoli bor. Bundan tashqari, istalmagan homiladorlik moʻljallangan homiladorlikdan koʻra koʻproq zoʻravon munosabatlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin va bunda homiladorlik paytida ham jismoniy zoʻravonlik xavfi ortadi. Shuningdek, bu holatda. onaning ruhiy salomatligi va ona-bola munosabatlari sifati yomonlashadi.

Oʻrtacha yoki ogʻir nogironligi boʻlgan bolalar nogiron boʻlmagan bolalarga qaraganda koʻproq zoʻravonlik qurboni boʻlishlari haqida cheklangan dalillar mavjud. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari yuzasidan oʻtkazilgan tadqiqot quyidagilarni aniqlashga harakat qildi: nogiron bolalarga nisbatan bolalarga nisbatan zoʻravonlikning shakllari; bolalarga nisbatan zoʻravonlik darajasi; nogiron bolalarga nisbatan zoʻravonlik sabablari. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik boʻyicha soʻrovnoma moslashtirildi va ushbu tadqiqotda maʼlumot toʻplash uchun foydalanildi. Ishtirokchilar Botsvanadagi maxsus maktablardan tanlab olingan 31 nafar nogiron o‘quvchilar (15 nafar ko‘rish va eshitish qobiliyati zaif 16 nafar bola) edilar. Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, soʻrovnomada qatnashganlarning aksariyati uy yumushlari bilan shugʻullanadi. Ular, shuningdek, oʻz oʻqituvchilari tomonidan jinsiy, jismoniy va hissiy jihatdan zoʻravonlikka uchrashgan. Ushbu izlanishdan olingan xulosalar nogiron bolalar oʻz maktablarida bolalar zoʻravonligiga nisbatan himoya jihatidan zaif ekanliklarini koʻrsatib berdi.

Giyohvand moddalarni isteʼmol qilish holatlari bolalarni zoʻravonlikka olib keladigan asosiy omil boʻlishi mumkin. AQShda oʻtkazilgan bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, hujjatlashtirilgan moddalar, xususan alkogol, kokain va geroin isteʼmol qiladigan ota-onalar oʻz farzandlariga nisbatan yomon munosabatda boʻlishlari va sud tomonidan koʻrsatilgan xizmatlar va davolanishni rad etishlari ehtimoli koʻproq. Boshqa bir tadqiqot natijalariga koʻra, bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarining uchdan ikki qismidan koʻprogʻini sodir etganlar giyohvand moddalarni isteʼmol qilish bilan bogʻliq kasalliklarga duchor boʻlishgan. Ushbu tadqiqot spirtli ichimliklar va jismoniy zoʻravonlik, kokain va jinsiy zoʻravonlik oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlashtirib berdi. Shuningdek, giyohvand moddalar taʼsiridan kelib chiqqan ota-onalar stressi voyaga yetmaganlarning ichki va tashqi xatti-harakatlarini namoyon qilish ehtimolini oshiradi. Zoʻravonlik qurboni har doim ham zoʻravonlik harakatlarining notoʻgʻri ekanligini tushunmasada, ichki tartibsizlik xaosga olib kelishi mumkin. Ichki gʻazab tashqi umidsizlikka aylanadi. 17/18 yoshga toʻlgandan soʻng, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalar ogʻriqli his-tuygʻularni, dahshatli tushlarni va ogʻriqli xotiralarni yoʻqotish uchun vosita boʻlib koʻrina boshlaydi. Agar bu davrga kelib bolaligida zoʻravonlik qurboniga aylangan jabrlanuvchi moliyaviy barqarorlikni taʼminlash uchun ish topa olmasa, giyohvand moddalar uchun pul topish maqsadida yana boshqa jinoyatga qoʻl urishi ehtimoli ortadi.

Ishsizlik va moliyaviy qiyinchiliklar bolalarga nisbatan zoʻravonlik koʻrsatkichlarining oshishi bilan aloqador. 2009-yilda CBS News AQShda iqtisodiy tanazzul davrida bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari kuchayganini xabar qildi.

Ota-onalarning ruhiy salomatligidagi muammolar ham bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish omili sifatida koʻrilgan. Yaqinda oʻtkazilgan Childrenʼs HealthWatch tadqiqotiga koʻra, ruhiy tushkunlik alomatlari qayd etilgan onalarning oziq-ovqat bilan taʼminlanmaganligi, oʻz farzandlarining sogʻligʻiga yomon munosabatda boʻlishi va koʻproq kasalxonaga tushishi holatlari qayd etilgan.

Dunyo boʻylab holat

Amerika qo'shma shtatlaridagi maktablarda jismoniy jazo qoʻllashning qonuniylik statusi

---

  Jismoniy jazo faqat maktablarda noqonuniy

  Jismoniy jazo noqonuniy emas

Yevropada voyaga yetmaganlarni jismoniy jazolashning qonuniyligi

---

  Jismoniy jazo maktabda ham, uyda ham noqonuniy

  Jismoniy jazo faqat maktablarda noqonuniy

  Jismoniy jazo maktablarda ham, uyda ham qonuniy

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik xalqaro hodisadir. Qashshoqlik va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish holatlari butun dunyo boʻylab keng tarqalgan ijtimoiy muammolar boʻlib, qayerda boʻlishidan qatʼi nazar, bolalarga nisbatan zoʻravonlik bilan bogʻliqlikdagi oʻxshash tendensiyani koʻrsatadi. Madaniy nuqtai nazarlardagi farqlar bolalarga nisbatan qanday munosabatda boʻlishda muhim rol oʻynaydi. Qonunlar aholining ular uchun nima maqbul ekanligi haqidagi fikrlarini aks ettiradi, masalan, bolalar uchun jismoniy jazo qonuniymi yoki yoʻqmi kabi.

Boltiqboʻyi va Sharqiy Yevropaning bir qancha mamlakatlari aʼzolari tomonidan Amerika Qoʻshma Shtatlari mutaxassislari bilan birgalikda oʻtkazilgan tadqiqot doirasida Latviya, Litva, Makedoniya va Moldova mamlakatlarida bolalarga nisbatan zoʻravonlik sabablari oʻrganildi. Ushbu mamlakatlarda mos ravishda 33 foiz, 42 foiz, 18 foiz va 43 foiz hollarda bolalarga nisbatan zoʻravonlikning kamida bitta turi qayd etilgan. Ularning topilmalariga koʻra, zoʻravonlik holatlari reytingida ota-onaning ish bilan bandligi, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilishi va oila kattaligining potensial xavf omillari oʻrtasida bir qator korrelyatsiya mavjud edi. Xususan, toʻrtta davlatdan uchtasida ota-onalar tomonidan giyohvand moddalarning isteʼmol qilinishi bolalarga nisbatan zoʻravonlik qilishning mavjudligi bilan sezilarli darajada bogʻliq edi va bu kamroq foiz boʻlsa-da, hali ham toʻrtinchi mamlakatda (Moldova) munosabatlarni koʻrsatdi. Har bir mamlakatda, shuningdek, otaning uydan tashqarida ishlamasligi va bolaning hissiy yoki jismoniy zoʻravonligi oʻrtasidagi bogʻliqlik qayd etildi. Kommunistik tuzum qulaganidan soʻng bolalar zoʻravonligiga qarshi kurashda baʼzi ijobiy oʻzgarishlar yuz berdi. Ota-onalik uslublari va bolalar bilan yaqin munosabatga nisbatan yangi ochiqlik va qabul qilish holatlari padyo boʻlgan boʻlsa-da, bolalarga nisbatan zoʻravonlik tushunchasi, albatta, yoʻq boʻlib keetmadi. Ota-onalikni nazorat qilish kamroq tashvish tugʻdirishi mumkin boʻlsa-da, moliyaviy qiyinchiliklar, ishsizlik va giyohvand moddalar isteʼmol qilish Sharqiy Yevropada bolalarga nisbatan zoʻravonlik xatti-harakatlarining asosiy omillaridan biri boʻlib qolmoqda.

Ushbu madaniy farqlarni koʻp nuqtai nazardan tahlil qilish va oʻrganish mumkin. Eng muhimi, turli mamlakatlarda ota-onalarning umumiy xulq-atvori har xil. Har bir madaniyatning oʻziga xos „qabul qilish doirasi“ mavjud va biron-bir hodisani kimdir haqoratli holat deb hisoblasa, boshqa birov unga toqat qilib koʻrinishi mumkin. Baʼzilar uchun odatiy boʻlgan xatti-harakatlar boshqalar uchun haqoratli deb hisoblanishi mumkin, bularning barchasi oʻsha mamlakatning ijtimoiy meʼyorlariga bogʻliq.

Osiyolik ota-onalik nuqtai nazarlari Amerika madaniyatidan farq qiladi. Koʻpchilik osiyoliklar oʻz urf-odatlarini ota-ona va bola oʻrtasidagi umrbod aloqani taʼminlaydigan jismoniy va hissiy yaqinlik, shuningdek, ota-ona hokimiyatini oʻrnatish va qattiq tartib-intizom ortidan bolaning itoatkorligi sifatida tasvirlaydi. Ota-onalarning tarbiya usullarida intizomiy javobgarlikni muvozanatlash koʻplab Osiyo madaniyatlarida, jumladan, Xitoy, Yaponiya, Singapur, Vetnam va Koreyada keng tarqalgan. Baʼzi madaniyatlarda ota-onaning kuch ishlatish usuli bilan tarbiyalash mezoni zoʻravonlik sifatida koʻrilishi mumkin, ammo bu kabi boshqa jamiyatlarda tarbiyalash uchun kuch ishlatishga ota-onalik mas’uliyatining bir qismi sifatida qaraladi.

Ushbu madaniy eʼtiqodlardagi farqlar bolalarga nisbatan zoʻravonlik konsepsiyasini oʻrganishda barcha madaniyatlararo istiqbollarni alohida oʻrganib chiqish muhimligini koʻrsatadi.

2006-yil holatiga koʻra, Kongo Demokratik Respublikasining Kinshasa shahrida 25 000 dan 50 000 gacha bolalar jodugarlikda ayblanib, tashlab ketilgan edi. In Malawi it is common practice to accuse children of witchcraft and many children have been abandoned, abused and even killed as a result. In the Nigerian, Akwa Ibom State and Cross River State about 15,000 children were branded as witches.

2015-yil aprel oyida ommaviy eshittirishlar Janubiy Koreyada bolalarga nisbatan zo‘ravonlik holatlari darajasi o‘tgan yilgiga nisbatan 13 foizga oshgani va ushbu zoʻravonlikni sodir etganlarning 75 foizi bolalarning o‘z ota-onalari ekanligi haqida xabar bergan edi.

2020-yil 4-dekabr kuni Fransiya g‘arbidagi Sent shahridagi sudda nafaqadagi fransuz jarrohi Joel Le Scouarnec to‘rt nafar bolaga nisbatan kuch ishlatish va jinsiy zo‘ravonlikni amalga oshirganlikda ayblanib, 15 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Le Scouarnec birinchi marta 2017-yilda qurbonlaridan birining koʻrsatmasidan keyin ayblangan.

Jonivorlarga nisbatan zoʻravonlik holatlari bilan ehtimoliy bogʻliqliklar

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va jonivorlarga nisbatan shafqatsizlik oʻrtasidagi bogʻliqlikni tasdiqlovchi bir qancha tadqiqotlar mavjud. Jumladan, Norvegiya zoʻravonlik va travmatik stressni oʻrganish markazi tomonidan oʻtkazilgan yirik milliy soʻrovga koʻra „hayvonlarga nisbatan zoʻravonlik va bolalarga nisbatan zoʻravonlik qilish oʻrtasida jiddiy oʻxshashlik“ borligi va jonivorlarga nisbatan shafqatsizlik „koʻpincha psixologik zoʻravonlik va bolalarga nisbatan jismoniy zoʻravonlikning nisbatan kamroq ogʻir shakllari bilan birga sodir boʻlish“i aniqlandi. Bu „maishiy zoʻravonlikni psixologik zoʻravonlik va majburlash nazoratining davomiy namunasi sifatida konsepsiyalash bilan rezonanslashadi“.

Oshkor qilish va baholash

Jismoniy zoʻravonlikka tekshiruvlarni oʻtkazish hali mustaqil ravishda harakat qilmaydigan bolada jarohatlar paydo boʻlganda, shuningdek, jarohatlar odatiy boʻlmagan nuqtalarda joylashgan boʻlsa, davolanishning turli bosqichlarida bir nechta jarohatlar, bosh travmasi belgilari va bir nechta tana tizimlarining shikastlanishiga duch kelinganda tavsiya etiladi.

Koʻpgina yurisdiksiyalar shubhali, biroq hali isbotlanmagan zoʻravonlik holatlarida Qoʻshma Shtatlardagi Bolalarni himoya qilish xizmatlari kabi bolalarni himoya qilish agentliklariga xabar berishni talab qiladi. Birlamchi tibbiy yordam koʻrsatuvchi provayderlar va hamshiralar kabi koʻpincha shubhali zoʻravonlikka duch kelishi ehtimoli yuqori boʻlgan tibbiyot xodimlari uchun tavsiyalar beriladi va, birinchi navbatda, bolaning xavfsizlikka bevosita ehtiyojini aniqlash tavsiya etiladi. Xususan, suhbat va tekshirish uchun shubhali shaxslardan uzoqroqda boʻlgan shaxsiy muhit kerak. Hikoyani buzib bayon qilishi mumkin boʻlganlarningg bayonotlaridan qochish kerak. Zoʻravonlikni oshkor qilish qaygʻuli va baʼzan hatto uyatli boʻlishi mumkinligi sababli bolani boʻlgan voqeani aytib berish orqali u toʻgʻri ish qilgani, bu yomon holat emasligi hamda zoʻravonlik ularning aybi bilan sodir boʻlmaganiga ishontirish koʻproq maʼlumotni oshkor qilishga yordam beradi. Qoʻgʻirchoqlar baʼzan nima boʻlganini tushuntirish uchun foydalaniladi. Meksikada psixologlar bolaning katta notanish odamga maʼlumotni oshkor qilish ehtimoli kamligi bois multfilmlardan foydalanishni sinab koʻrishadi.

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik keysining asosiy ahamiyatli qismi baholashdir. Baholashning bir necha usullariga proyektiv testlar, klinik suhbatlar va xulq-atvorni kuzatish amaliyotlari kabilar kiradi.

• Proyektiv testlar bolaga sodir etilgan zoʻravonlik haqida dastlabki tushunchani tiklab olishda yordam berish uchun chizmalar, hikoyalar yoki hatto tavsiflar orqali oʻzini ifoda etish imkonini beradi.
• Klinik intervyu bu suhbatdoshning ruhiy holatini tahlil qilish uchun mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladigan keng qamrovli intervyulardir.
• Xulq-atvorni kuzatish bolaning boshqa kattalar yoki bolalar bilan muloqotda boʻlgan xatti-harakatlarini kuzatish orqali bolada zoʻravonlik haqida xotiralarni qoʻzgʻatadigan narsalar haqida tushunchalarni ilgʻab olishga yordam beradi.

Bolalarni himoya qilish boʻyicha mutaxassislar eʼtiborsizlik sodir boʻlgan oilalarni baholashda alohida qiyinchiliklarga duch keladilar. Beparvolik sodir boʻlgan oilalarni baholashni oʻtkazadigan mutaxassislar quyidagi ehtimoliy xatolarga yoʻl qoʻyishlari mumkin:

• Savolning toʻgʻri turlarini soʻramaslik, shu jumladan:
  • Eʼtiborsizlik sodir boʻlyaptimi?;
  • Nima uchun eʼtiborsizlik yuzaga keladi?;
  • Bola uchun vaziyat qanday?;
  • Oiladagi yaxshilanishlar davom etishi mumkinmi?;
  • Bolaning uzoq muddatli xavfsizligini taʼminlash uchun nima qilish kerak?

Oldini olish

Ota-onalik koʻnikmalarini mustahkamlash va bolaning farovon hayot kechirishini yaqindan kuzatib borish uchun qoʻllab-quvvatlovchi guruhlar tuzilishi maqsadga muvofiq boʻladi. Uyga tashrif buyuradigan hamshira yoki ijtimoiy ishchining vazifalari sirasiga, shuningdek, bolaning rivojlanishini va unga gʻamxoʻrlik qilish holatini kuzatish va baholash ham kiradi. Qoʻllab-quvvatlovchi guruh tuzilishi va uyga tashrif buyuradigan hamshira yoki ijtimoiy ishchi faoliyati bir-birini istisno qilmaydi. Koʻpgina tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, eng yaxshi natijaga erishish uchun ikkala chorani birlashtirish kerak. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, agar sogʻliqni saqlash va tibbiy yordam xodimlari tizimli ravishda ota-onalardan bolalarga birlamchi tibbiy yordamga tashrif buyurish bilan bogʻliq muhim psixo-ijtimoiy xavf omillari haqida soʻrash va agar lozim boʻlsa, ota-onalarga maʼlum shaklda yordam taklif qilish bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlishning oldini olishga yordam beradi.

„Yaxshi teginish … yomon teginish“ („good touch … bad touch“) mohiyatli bolalar maktab dasturlari bolalarga rol oʻynash va potensial zararli ssenariylardan qochishni oʻrganish uchun qoʻl kelishi mumkin. Pediatrlar zoʻravonlik xavfi ostida boʻlgan bolalarni aniqlashga yordam berishlari va ijtimoiy ishchining yordami bilan holatga aralashishlari yoki onaning ruhiy tushkunligi kabi potensial xavf omillarini bartaraf etadigan tegishli chora-tadbirlarni koʻrib chiqishlari mumkin. Videokonferensaloqa masofaviy tez yordam boʻlimlari va klinikalarda bolalarga nisbatan zoʻravonlik tashxisini qoʻyish uchun ham ishlatilgan. Koʻzda tutilmagan konsepsiya bolalarga nisbatan sodir boʻlishi mumkin boʻlgan keyingi zoʻravonlik holatlari va katta oila aʼzolisi boʻlgan bolalarni eʼtiborsiz qoldirish xavfini oshiradi. Shunday qilib, Milliy Fanlar akademiyasi uchun oʻtkazilgan keng qamrovli tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, arzon kontratseptiv xizmatlar bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish uchun asos boʻlishi kerak. AQSh bosh jarrohi C. Everett Koopning tahliliga koʻra, „bolalarga nisbatan zoʻravonlikni samarali dasturlashning boshlangʻich nuqtasi homiladorlikni rejalashtirishdir“.

2016-yilda chop etilgan tadqiqot natijalari bolaning hayoti traektoriyasida oilaviy munosabatlarning muhimligini tasdiqlaydi: oilaga qaratilgan chora-tadbirlar, ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy qiyin ahvolga tushib qolgan jamoalarda uzoq muddatli salomatlikni yaxshilash harakatlari uchun muhim sanaladi.

Bolalarni himoya qilish xizmatlari uchun resurslar baʼzan cheklangan boʻladi. Hosinning (2007) soʻzlariga koʻra, „jarahatlangan zoʻravonlikka uchragan koʻplab bolalar odatda bolalarni himoya qilish strategiyalaridan foydalana olmaydilar“. Brierening (1992) taʼkidlashicha, qachonki bolalarga nisbatan „pastki darajadagi zoʻravonlik“ holatlariga nisbatan politsiya himoyasida oʻzgarishlar boʻlsa, bu vaziyatga madaniy jihatdan toqat qilish toʻxtatiladi.

Qoʻshma Shtatlar

1970-yillarda Amerika Qoʻshma Shtatlarida bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlikning oldini olish dasturlari ishlab chiqilgan va hayotga tatbiq etilgan edi. Ota-onalarga yetkaziladigan dasturlar 1980-yillarda ishlab chiqilgan va ikki-uch soat davom etadigan bir martalik uchrashuvlar shaklida boʻlgan. Oxirgi 15 yil ichida veb-asosli dasturlar ham ishlab chiqildi.

1983-yildan beri aprel oyi Qoʻshma Shtatlarda bolalar zoʻravonligining oldini olish oyligi sifatida eʼlon qilingan. AQSh prezidenti Barak Obama 2009-yilning aprelini Bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish oyligi deb eʼlon qilib, bu anʼanani davom ettirdi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Federal hukumati bolalarga nisbatan zoʻravonlik profilaktikasini moliyalashtirishni taʼminlash usullaridan biri sifatida bu bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlikning oldini olish uchun jamiyatga asoslangan grantlarni (CBCAP) taklif etgan.

The Boston Globe va ProPublica tomonidan 2019-yilda chop etilgan tadqiqot natijalari 50 ta shtat, Kolumbiya okrugi va Puerto-Rikodagi tizim bolalarga nisbatan zo‘ravonlikning oldini olish va davolash to‘g‘risidagi qonun talablariga javob bermasligi va bolalarni yetarli darajada moliyalashtirmasligini koʻrsatdi. Shuningdek, baʼzi shtatlarda ijtimoiy taʼminot agentliklari xatolari va sifatsiz tartib-qoidalar bolalarning oldini olish mumkin boʻlgan jarohatlar va oʻlimlari jihatidan muvaffaqiyatsizlikka olib keldi.

Qoʻshma Shtatlarda bolalarga zoʻravonlik natijasida oʻlim holatlarini yaxshiroq tushunish va oldini olishga harakat qilish uchun bir qator siyosat va dasturlar ishlab chiqilgan. Xavfsiz boshpana toʻgʻrisidagi qonunlar, bolalar oʻlimini tekshirish guruhlari, tergovchilar uchun tashkillashtirilgan maxsus treninglar, silkitilgan chaqaloq sindromining oldini olish dasturlari va zoʻravonlik natijasida bolaning hayotiga zomin boʻlganlik uchun qattiqroq jazo tayinlaydigan oʻlim qonunlarini shular jumlasidandir.

Davolash usullari

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari qurbonlari uchun bir qator davolash usullari mavjud. Biroq bolalik jarohatini boshdan kechirgan jabrlanuvchilarda zoʻravonlikdan qolgan jarohatlar osonlikcha tuzalmaydi. Birinchi marta jinsiy zoʻravonlikka uchragan bolalarni davolash uchun ishlab chiqilgan yoʻnaltirilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasi mavjud boʻlib, u hozirda har qanday jarohatlar qurbonlari uchun qoʻllanadi. U travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), klinik depressiya va tashvish kabi bolalardagi travma bilan bogʻliq alomatlarga yoʻnaltiriladi. Shuningdek, u huquqbuzarlik qilmaydigan ota-onalar uchun komponentni ham oʻz ichiga oladi. Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, TF-CBT dan oʻtgan jinsiy zoʻravonlikka uchragan bolalar boshqa terapiyadan oʻtgan bolalarga qaraganda koʻproq oʻnglanib keta olgan. Jinsiy boʻlmagan zoʻravonlikni boshdan kechirgan bolalar uchun TF-CBT taʼsiri toʻgʻrisidagi maʼlumotlar, 2006-yil holatiga koʻra, mavjud emas edi. Travma bilan bogʻliq fikrlar va his-tuygʻular bilan shugʻullanishdan maqsad atrof-muhitdagi yoki odamning miyasida har qanday kamsituvchi stimullar natijasida oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi mumkin boʻlgan dahshatli tushlar, xotiralar va boshqa intruziv holatlarga qarshi kurashishdir. Bu odamda qoʻrquv, gʻazab, qaygʻu va boshqa salbiy his-tuygʻularni uygʻotadigan oʻziga xos stimullardan qoʻrqmaslikka yordam beradi. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, odam bu his-tuygʻularni nazorat qilish yoki boshqarish qobiliyatiga ega boʻladi.

Ota-onlarni tarbiyalash boʻyicha treninglar esa qisqa muddatda bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari yuz berishining oldini oladi va turli xil hissiy va xulq-atvor muammolari boʻlgan bolalarga yordam beradi, ammo bu oʻz farzandlariga nisbatan zoʻravonlik sodir etgan ota-onalarga qanday taʼsir koʻrsatishi borasida haqida yetarli dalillar yoʻq.

Zoʻravonlikka qaratilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasi jismoniy zoʻravonlikni boshdan kechirgan bolalar uchun moʻljallangan. U tashqi xulq-atvorga yoʻnaltirilgan boʻladi va ijtimoiy xulq-atvorni kuchaytiradi. Huquqbuzar ota-onalar ota-onalik koʻnikmalarini/amaliyotlarini yaxshilash uchun davolanishga tavsiya etiladi. Bu bitta randomizatsiyalangan tadqiqot tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi.

Ratsional kognitiv hissiy xulq-atvor terapiyasi oʻnta aniq, ammo bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq boʻlgan bosqichlarni oʻz ichiga oladi. Ushbu qadamlar uchta nazariy yoʻnalishdan biriga kiradi (yaʼni, ratsional yoki yechimga yoʻnaltirilgan, kognitiv hissiyot va xulq-atvor) va zoʻravonlikka uchragan bolalar va ularning farzand asrab olgan ota-onalariga ijobiy xulq-atvor hamda tuzatuvchi shaxslararo koʻnikmalarni yetkazishni taʼminlaydi. Ular:

1. fikrlash va xulq-atvorni aniqlash va normallashtirish
2. tilni baholash
3. eʼtiborni muammoli nutqdan uzoqlashtirish
4. biriktirilgan muammo sodir boʻlmagan vaqtlarni tasvirlash
5. oila aʼzolari muammoli bogʻlanish xatti-harakatlarini qanday qilib „muvaffaqiyatli“ hal qilishlariga eʼtibor qaratish
6. salbiy oʻzaro taʼsir shakllari ostida yotgan „yoqimsiz his-tuygʻular“ (yaʼni, gʻazab, qaygʻu, qoʻrquv)ni tan olish
7. xulq-atvordagi oldingi holatlarni (nazorat qiluvchi sharoitlarni) va ular bilan bogʻliq boʻlgan salbiy kognitiv hissiy aloqalarni aniqlash (xatti-harakatlarni yuzaga kelishida fikr va hissiyotning oʻzaro roli)
8. ilgari zoʻravonlikka uchragan bolalarni salbiy fikrlar va ular bilan bogʻliq boʻlgan noxush hissiy tuygʻularni boshdan kechirishga yoki „oʻz“lashtirishga undash.
9. ijobiy xulq-atvor oʻzgarishini modellashtirish va mukofotlash (oʻzlari bilan va munosabatlarda)
10. fikrlash va oʻzini boshqacha tutishni ragʻbatlantirish va mukofotlash

Ushbu turdagi terapiya qurbonlarning fikrlarini yomon nuqtadan uzoqlashtiradi va ularning xatti-harakatlarini oʻzgartiradi.

Ota-ona va bolaning oʻzaro taʼsiri terapiyasi oilada yuz bergan zoʻravonlik hodisasidan soʻng bola va ota-ona munosabatlarini yaxshilashga qaratilgan. U chaqaloqlar, yosh bolalar va maktabgacha yoshdagi bolalarda travma bilan bogʻliq alomatlar, jumladan, travmadan keyingi stress buzilishi (PTSD), tajovuzkorlik, boʻysunmaslik va tashvish bilan ishlashga yoʻnaltiriladi. Bu bitta namunadagi ikkita tadqiqot tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi.

Zoʻravonlikdan keyin omon qolgan bolalarni davolash uchun maxsus maktab dasturlari ham ishlab chiqilgan boʻlib, bu yondashuv bolalarga, ota-onalarga, oʻqituvchilarga va boshqa maktab xodimlariga bolalarga nisbatan zoʻravonlik belgilarini qanday farqlash, shuningdek, bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlishning oldini olishda foydali boʻlishi mumkin boʻlgan boshqa koʻnikmalarni oʻrgatadi.

Davolashning boshqa shakllari guruh terapiyasi, oʻyin terapiyasi va art terapiya kabilarni oʻz ichiga oladi. Ushbu davolash turlarining har biri, ular boshdan kechirgan zoʻravonlik shakliga qarab, mijozga yaxshiroq yordam berish uchun ishlatilishi mumkin. Oʻyin terapiyasi va art-terapiya bolalar bilan ularga yoqadigan narsalar (rang, chizish, rasm chizish va hokazo) ustida ishlash orqali terapiyani yanada samaraliroq yoʻlga qoʻyish usullaridir. Bola tomonidan yaratilgan badiiy asar dizayni uning his-tuygʻulari, doʻstlari yoki oilasi bilan munosabatlari va boshqalarni anglatuvchi ramziy ifodalar boʻlishi mumkin. Bolaning badiiy asarini muhokama qilish va tahlil qila olish mutaxassisga bolani yaxshiroq tushunish imkonini beradi.

Tarqalishi

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik murakkab va oʻrganish qiyin boʻlgan hodisadir. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) maʼlumotlariga koʻra, bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish koʻrsatkichlari turli mamlakatlarda turlicha namoyon boʻladi, bu bolalarga nisbatan zoʻravonlik tushunchasi oʻsha mamlahatda qanday qabul qilinishiga, oʻrganilgan yomon muomala turiga, toʻplangan maʼlumotlarning koʻlami va sifatiga, shuningdek, bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish darajasiga bogʻliq. Xalqaro tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, barcha katta yoshlilarning toʻrtdan bir qismi bolaligida jismoniy zoʻravonlikka va har 5 nafar ayoldan 1 nafari va har 13 erkakdan 1 nafari jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlgan. Hissiy zoʻravonlik va eʼtiborsizlik esa bolalik davrida tez-tez kuzatiladigan hodisalardir.

2014-til holatiga koʻra dunyo boʻylab har yili 15 yoshgacha boʻlgan 41 000 nafar bola qotillik jinoyati qurboni boʻladi. JSSTning taʼkidlashicha, bu raqam bolalar oʻlimi holatlarining haqiqiy koʻrsatklichlarini ifoda etmaydi; notoʻgʻri munosabatda boʻlingan bolalar oʻlimining asosiy qismi yiqilish, kuyish va choʻkish kabi bir-biriga bogʻliq boʻlmagan omillar bilan bogʻliq. Shuningdek, qiz bolalar qurolli toʻqnashuvlar va qochqinlar sharoitida jangchilar, xavfsizlik kuchlari, jamoat aʼzolari, yordam xodimlari yoki boshqalar tomonidan jinsiy zoʻravonlik, ekspluatatsiya va zoʻravonlikka uchrashi ayniqsa keng tarqalgan holdir.

Qoʻshma Shtatlar

Milliy tadqiqot kengashi 1993-yilda shunday deb yozgan edi: „…mavjud dalillar bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolik hodisalari Qoʻshma Shtatlarda muhim, keng tarqalgan muammo ekanligini koʻrsatadi … Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolik boshqa muhim bolalik muammolari bilan solishtirganda, ayniqsa, ahamiyatliroqdir, chunki ular koʻpincha bolalar va oilalarning jismoniy va ruhiy salomatligiga salbiy taʼsir koʻrsatishi bilan bevosita bogʻliqdir“ .

2012-yilda Bolalarni himoya qilish xizmatlari (CPS) agentliklari Qoʻshma Shtatlardagi taxminan 1000 boladan 9 nafari bolalarga nisbatan zoʻravonlik qurboni boʻlganini taxmin qildi. Ularning koʻpchiligi (78 %) qarovsizlik qurboni boʻlgan. Jismoniy zoʻravonlik, jinsiy zoʻravonlik va boshqa zoʻravonlik turlari kamroq tarqalgan boʻlib, mos ravishda 18 %, 9 % va 11 % holatlarni tashkil etgan („boshqa turlar“ hissiy zoʻravonlik, ota-onalar tomonidan giyohvand moddalarning isteʼmol qilinishi va notoʻgʻri nazoratni oʻz ichiga oladi). AQSH Sogʻliqni saqlash va aholiga xizmat koʻrsatish departamentining Bolalar byurosi tomonidan eʼlon qilingan maʼlumotlarga koʻra, bolalarni himoya qilish xizmatlari tomonidan bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari boʻyicha 3,5 milliondan ortiq daʼvolar koʻrib chiqilgan va ular, oʻz navbatida, 2017-yilda bu holatlarning 674.000 tasini tasdiqlagan. Biroq, CPS hisobotlari bolalarga nisbatan zoʻravonlarcha munosabatda boʻlish holatlarining haqiqiy koʻlamini yetarlicha baholay olmaydi. Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) taqdim etgan maʼlumotlarga koʻra, CPS doirasida boʻlmagan yana bir tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, Amerikada har toʻrt nafar boladan bir nafari hayoti davomida qandaydir shaklda yomon muomalaga duch keladi.

2017-yil fevral oyida Amerika sogʻliqni saqlash assotsiatsiyasi Vashington universiteti tadqiqotini eʼlon qildi, unda qayd etilishicha, amerikalik bolalarning 37 foizi 18 yoshida (yoki agar ular afro-amerikalik boʻlsa, 53 foiz) bolalarni himoya qilish xizmatlari tekshirishuvi bilan roʻbaroʻ kelgan.

1990-yildan 2010-yilgacha boʻlgan davrni oʻz ichiga olgan bolalarga nisbatan zoʻravonlik hodisalari hisoboti (NCANDS) maʼlumotlarini kuzatgan David Finkelhorning soʻzlariga koʻra, jinsiy zoʻravonlik holatlari 1992-yildan 2009-yilgacha boʻlgan davr oraligʻida 62 foizga, shuningdek, jismoniy zoʻravonlikning uzoq muddatli tendensiyasi ham 1992-yildan beri 56 foizga kamaydi. U shunday deydi: „Afsuski, bolalarga nisbatan zoʻravonlik tendensiyalari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar yetarlicha oshkor etilmayapti. Jinsiy va jismoniy zoʻravonlikning uzoq muddatli inkor etilishi davlat siyosati uchun muhim oqibatlarga olib kelishi mumkin“.

1998-yilda AQShning Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolik markazining birinchi direktori Douglas Besharov taʼkidlaganidek, „mavjud qonunlar koʻpincha noaniq va haddan tashqari keng“, „mutaxassislar va bolalarni himoya qilish xizmatlari (CPS) oʻrtasida konsensus yoʻq“, „xodimlar zoʻravonlik va eʼtiborsizlik atamalari nimani anglatishi haqida yetarli tushunchaga ega emas“.

Maʼlumotlarga koʻra. Qoʻshma Shtatlarda 2008-yilda 1730 ta bola zoʻravonlik bilan bogʻliq omillar tufayli vafot etdi; bu AQShdagi har 100 000 nafar bolaning 2 tasi demakdir. Bolalarni xavf ostiga qoʻyadigan oilaviy vaziyatlarga koʻchib oʻtish, ishsizlik va oilada unga tegishli boʻlmagan aʼzolarning yashashi kiradi. Qoʻshma Shtatlarda bolalar zoʻravonligi bilan bogʻliq oʻlim holatlarini yaxshiroq tushunish va oldini olishga harakat qilish uchun bir qator siyosat va dasturlar ishlab chiqilgan.

1995-yildagi bir martalik sud qarori shuni koʻrsatdiki, ota-onalar oʻz farzandlari bilan uyda milliy standart tilda yetarli darajada gaplashmasliklari sudya tomonidan vasiylik masalasida bolalarga nisbatan zoʻravonlikning koʻrinishi sifatida qayd etildi.

Misollar

Bolalar mehnati

Salvadordagi askar bola, 1990-yil.

Bolalar savdosi ekspluatatsiya qilish maqsadida bolalarni yollash, tashish, topshirish, joylashtirish yoki qabul qilish holatlarini oʻz ichiga oladi. Bolalar asosan tijoriy jinsiy ekspluatatsiya, majburiy mehnat, tuya choptirish (camel jockeyin), bolalar uy mehnati, giyohvand moddalar kuryrligi, bolalar askarligi, noqonuniy farzandlikka olish va tilanchilik kabi maqsadlarda sotiladi. Har yilgi odam savdosiga uchragan bolalar soni toʻgʻrisida ishonchli hisob-kitoblar natijalarini olish qiyin, boisi, birinchi navbatda, amaliyot yashirin va jinoiy xususiyatga ega. Xalqaro mehnat tashkilotining hisob-kitoblariga ko‘ra, har yili 1,2 million bola odam savdosi qurboni bo‘ladi.

Bolalar mehnati deganda bolalarni bolalikdan mahrum qiladigan, ularning oddiy maktabga borishiga xalaqit beradigan, aqliy, jismoniy, ijtimoiy yoki maʼnaviy jihatdan xavf va zarar yetkazadigan har qanday ishlarga jalb etish tushuniladi. Xalqaro mehnat tashkiloti bunday mehnatni bolalarni ekspluatatsiya qilish va suiisteʼmol qilish shakli deb biladi. Bolalarni majburan mehnatga jalb qilish ularning rivojlanishiga putur yetkazadigan (ishning tabiati yoki tegishli tartibga solinmaganligi sababli) kasblarga tegishli boʻlib, voyaga etmaganlar ishtirok etishi mumkin boʻlgan yoshga mos va tegishli ravishda nazorat qilinadigan ishlarni oʻz ichiga olmaydi. XMT maʼlumotlariga koʻra, dunyo boʻylab 215 millionga yaqin bola majburiy mehnat qurboniga aylanadi, ularning aksariyati toʻliq ish kunida ishlaydi. Bunday bolalarning koʻpchiligi maktabga bormaydi, toʻgʻri ovqatlanmaydi va parvarish qilinmaydi, oʻynashga vaqtlari kam yoki umuman boʻlmaydi. Ularning yarmidan koʻpi bolalar fohishaligi, giyohvand moddalar savdosi, qurolli mojarolar va boshqa xavfli muhitlarda bolalar mehnatining eng yomon shakllariga duchor boʻlmoqdalar. Bolalarni majburiy bolalar mehnatidan himoya qilish maqsadida bir qancha xalqaro hujjatlar, jumladan, 1973-yildagi Minimal yoshga oid konvensiya va Bolalar mehnatining eng yomon shakllari toʻgʻrisidagi konventsiya qabul qilingan.

16 yoshgacha boʻlgan qizlar orasida bolalar mehnatining boshqa toifalariga qaraganda uy ishchisi sifatida ishlash holatlari koʻproq kuzatiladi, ular koʻpincha qishloqlarda qashshoqlikda yashovchi ota-onalari tomonidan shaharlarga joʻnatiladi , masalan, Gaitidagi restaveklar (restaveklar — ota-onasi tomonidan boy oilaga xizmatkor sifatida berilgan kambagʻal bolalar) kabi.

Majburiy (bolaning ixtiyoriga zid ravishda) asrab olish

Azaldan majburiy assimilyatsiya qilish usuli sifatida etnik ozchilik bolalarini hukmron etnik guruh tomonidan asrab olish uchun oilalaridan olib qoʻyish amalga oshirilgan. Avstraliyadagi oʻgʻirlangan avlodlar avstraliyalik aborigenlar va Torres boʻgʻozi orollari bolalarini oʻz ichiga oladi. Kanadada Kanadadagi hindlarning turar joy maktablari tizimiga koʻpincha qattiq zoʻravonlikka duchor boʻlgan birinchi millatlar, Metis va Inuit bolalari jalb qilingan. Uygʻur genotsidining bir qismi sifatida birgina 2017-yilning oʻzidayoq kamida yarim million bola oʻz oilalaridan zoʻrlik bilan ajratib olingan va qamoqxona tipidagi kuzatuv tizimlari va 10 000 volt elektr toʻsiqlari boʻlgan maktabgacha lagerlarga joylashtirilgan.

Qashshoqlikda boʻlgan bolalar oila oila aʼzolari kamayishi hisobiga nisbatan osonroq hayot kechirishi maqsad qilingan holda oʻz oilalaridan chiqarib yuborilgan. Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi immigrant bo‘lgan bolalarni nomutanosib ravishda olib qo‘yayotgan va bu ularga yaxshi kelajak taqdim qilayotganini daʼvo qilayotgan Norvegiya qashshoqlikni qarovsizlik bilan adashtirmoqda va qashshoq bolalarga yordam berishning boshqa usullari ham bor, degan fikrni ilgari surdi. Shveytsariyada 1850-yillar va XX asr oʻrtalari orasigi davrda, asosan kambagʻal yoki yolgʻiz ota-onadan boʻlgan yuz minglab bolalar hokimiyat tomonidan majburan olib qoʻyilgan va fermalarda ishlashga, yangi oilalar bilan yashashga yuborilgan. Ular shartnoma bolalari yoki Verdingkinder sifatida tanilgan.

Dunyo boʻylab bolalar muassasalarida yashovchi bolalarning koʻpchiligining ota-onasi yoki yaqin qarindoshi tirik boʻladi va ular koʻpincha kambagʻallik tufayli farzandlarini bolalar uylariga topshiradilar. Taxminlarga koʻra, moddiy manfaatdorlik yuzasidan bolalar uylarini tashkil qilish va ularga bolalarni qabul qilish holatlari koʻpaymoqda, boisi demografik maʼlumotlar hatto eng kambagʻal oilalar ham odatda ota-onasi vafot etgan bolalarni qabul qilishini va yaqin qarindoshlariga yordam berish bolalar uylarini tashkil qilishdan arzonroq boʻlishini koʻrsatmoqda. Mutaxassislar va bolalar huquqlari himoyachilarining taʼkidlashicha, bolalarni oʻz oilalaridan ajratish koʻpincha ularning rivojlanishiga zarar yetkazadi. Xitoyda „Bir bola“ siyosati davrida ayollarga faqat bitta farzand ko‘rishga ruxsat berilgan edi. Mahalliy hukumat vakillari esa ayollarning birdan ortiq marotaba tugʻishiga ruxsat berishdi, keyin esa onani „Bir bola“ siyosatini buzganlikda ayblab, chaqaloqlarni olib ketishadi. Koʻpincha hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan bola savdogarlari bolalarni oʻn minglab dollarlik xalqaro farzand asrab olishni tashkil etadigan bolalar uylariga sotib, hukumatga foyda keltirardi.

Qizlar bolalarga nisbatan maqsadli zoʻravonlik

Chaqaloqni oʻldirish

Tabiiy sharoitda besh yoshgacha boʻlgan qiz bolalarning oʻlim darajasi biologik sabablarga koʻra oʻgʻil bolalarnikiga qaraganda bir oz past. Biroq tugʻilganidan keyingi eʼtiborsizlik va zaruriy resurslarni asosan oʻgʻil bolalarga yoʻnaltirish baʼzi mamlakatlarda qizlarga qaraganda koʻproq oʻgʻil bolalar sonining koʻproq boʻlishiga olib kelishi mumkin, xuddi shu yoʻsinda har yili Hindistonda besh yoshgacha boʻlgan taxminan 230 000 qiz bola halok boʻladi. Jinsga qarab abort qilish tibbiy texnologiyalardan foydalana oladigan yuqori daromadli aholi orasida keng tarqalgan boʻlsa-da, tugʻruqdan keyin bolani oʻldirish yoki tashlab ketish kabi zoʻravonlik holatlari kam taʼminlangan aholi orasida koʻp uchraydi. Pokistonda qiz bola jinsli goʻdaklarni oʻldirish odatiy hol edi. Muammoni hal qilish uchun tavsiya etilgan usullar orasida istalmagan chaqaloqlarni tashlab ketish uchun chaqaloq lyuklari va chaqaloqlarni zararsiz tashlab ketishni jinoyat deb hisoblamaydigan xavfsiz boshpana qonunlari kabilar bor.

Ayol jinsiy aʼzolarini kesish

2015-yil holatiga koʻra Afrika, Iroq Kurdistoni va Yamanda FGM (female genital mutilation) holatlari. Afrika xaritasi.

Ayol jinsiy aʼzolarini kesish (FGM) Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) tomonidan „tashqi ayol jinsiy aʼzolarini qisman yoki toʻliq olib tashlash yoki tibbiy boʻlmagan sabablarga koʻra ayol jinsiy aʼzolarining boshqa shikastlanishlarini oʻz ichiga olgan barcha protseduralar“ deb taʼriflanadi. Bu amaliyot asosan Afrikaning 28 mamlakatida, Osiyo va Yaqin Sharqning baʼzi nuqtalarida qoʻllanadi. FGM asosan Afrika boʻylab sharqdan gʻarbga -Somalidan Senegalgacha va shimoldan janubga — Misrdan Tanzaniyagacha boʻlgan geografik hududlarda uchraydi. Amaliyot koʻp hollarda goʻdaklikdan 15 yoshgacha boʻlgan yosh qizlarda amalga oshiriladi.FGM toʻrt turga boʻlinib, ular orasida 3-tur — infibulyatsiya — eng ekstremal shaklhisoblanadi. Ayol jinsiy aʼzolarini kesishning oqibatlari jismoniy, hissiy va jinsiy muammolar va tugʻruq paytida jiddiy xavflarni oʻz ichiga oladi. Gʻarb mamlakatlarida bu amaliyot noqonuniy hisoblanadi va bolalarga nisbatan zoʻravonlikning bir koʻrinishi sifatida qayd etiladi. Ayollarga nisbatan zoʻravonlik va oiladagi zoʻravonlik sohasida Yevropadagi birinchi qonuniy majburiy hujjat boʻlgan Istanbul konvensiyasini ratifikatsiya qilishni tanlagan davlatlar uning qoidalariga rioya qilib, FGM jinoyat deb hisoblanishini taʼminlaydi. Avstraliyadagi barcha shtatlar va hududlarda FGM qonun bilan taqiqlab qoʻyilgan. Qoʻshma Shtatlarda 18 yoshdan kichik boʻlgan har bir ayolga nisbatan FGM amaliyotini qoʻllash 1996-yilda qabul qilingan "Ayollar jinsiy aʼzolarini kesishni taqiqlash toʻgʻrisida"gi Federal qonunga binonan noqonuniy deb topiladi.

Bokira qizlarda jinsiy hayotning majburan boshlanishi

Afrikaning baʼzi mintaqalarida koʻpincha amalga oshiriladigan anʼanaga koʻra, erkak „jinsiy tozalash“ deb nomlanuvchi amaliyotda, odatda, birinchi hayz koʻrganidan soʻng qiz bola bilan jinsiy aloqada boʻlib, uni ayollik maqomiga chiqaradi. Marosim uch kun davom etishi mumkin va bu kabi holatlarda jinsiy yoʻl bilan yuqadigan infektsiyalarni yuqtirish xavfi ortadi, chunki marosim prezervativdan foydalanmaslikni talab qiladi.

Koʻkrakni tekislash

Balogʻatga yetgan qizlarning koʻkrak toʻqimalarini tekislash uchun issiq toshlar yoki boshqa vositalardan foydalanish amaliyoti Kamerunda keng tarqalgan boʻlib, shuningdek, Gʻarbiy Afrikaning boshqa hududlarida ham mavjud. U oʻsha diaspora bilan Britaniyaga kelgan deb ishoniladi va Buyuk Britaniyada hukumat mazkur amaliyotni bolalarga nisbatan zoʻravonlikning bir turi sifatida baholaydi.

Talaba qizlarga nisbatan zoʻravonlik

Afg‘onistonda o‘quvchi qizlarga hujumlar tez-tez uchrab turadi

Dunyo boʻylab ayrim mamlakatlarda qizlarning maktabga borishi qatʼiyan man etiladi. Buni ayrimlar yuqori va patriarxal maqomga ega boʻlgan erkaklar ayollarga hokimiyatni boy berishdan qoʻrqishlari bilan izohlashadi. Maktabga borish istagida boʻlga qizlar baʼzan jamiyat aʼzolari tomonidan hujumga uchraydilar. Janubiy Osiyoning ayrim hududlarida „hushyor guruhlar“ tomonidan qizlar maktablariga oʻt qoʻyiladi. Bunday hujumlar, ayniqsa, Afgʻoniston va Pokistonda keng tarqalgan. 2014-yil Chibokda va 2018-yilda Dapchida yuzlab talaba qizlarning o‘g‘irlanishi bu holatning alohida taʼkidlab oʻtilishi kerak boʻlgan isbotidir.

Bola nikohi

Asosiy maqola: Bolalar nikohi

Bola nikohi bu bir yoki ikkala tomon voyaga etmagan, koʻpincha balogʻat yoshiga etmagan holatda boʻladigan nikohdir. Erta yoshdagi nikohlar dunyoning ko‘plab mamlakatlari, xususan, Osiyo va Afrika qitʼalarida keng tarqalgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 18 yoshga toʻlmaganlarni nikohga rozilik berishga qodir emas deb hisoblaydi va shuning uchun bunday nikohlarni majburiy nikohning bir shakli deb biladi; va balogʻat yoshiga yetmagan nikohi bolalarga nisbatan zoʻravonlikning bir shakli sifatida qaralishini asosli deb hisoblaydi. Koʻpgina mamlakatlarda bunday amaliyotlar qonuniydir yoki hatto qonunlar bolalar nikohini taqiqlagan joylarda ham koʻpincha qbunday nikohlarga yoʻl qoʻyiladi. Hindistonda boshqa mamlakatlarga qaraganda koʻproq „bola kelinlar“ yashaydi, bu koʻrsatkich dunyo boʻylab statistik raqamlarning 40 foizini tashkil qiladi. Bolalar nikohi eng yuqori boʻlgan davlatlar: Niger (75 %), Markaziy Afrika Respublikasi va Chad (68 %) va Bangladesh (66 %).

Markaziy Osiyoda kelin o‘g‘irlash keng tarqalgan

Kelin oʻgʻirlash, shuningdek, oʻgʻirlash yoʻli bilan nikoh yoki tan mahramlikka olish yoʻli ham nikoh qurishning bir usuli sifatida tanilgan. Markaziy Osiyo, Kavkaz mintaqasi va baʼzi Afrika mamlakatlarida bu tendensiya hozirgacha mavjud. Efiopiyada oʻgʻirlash yoʻli bilan turmush qurish keng tarqalgan va koʻplab yosh qizlar shu tarzda oʻgʻirlanadilar. Shuningdek, koʻpgina mamlakatlarda kelin oʻgʻirlash nikohning haqiqiy shakli emas, balki jinoiy xatti-harakat hisoblanadi. Ko‘p hollarda kuyov o‘g‘irlab ketilgan kelinini uyatdan oilasiga qaytishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun ham zo‘rlaydi.

Pul nikohi tushunchasi, odatda, qiz ota-onasining qarzlarini toʻlash uchun biror erkakka turmushga chiqadigan nikohni anglatadi. Bu ayol „pul xotin“ deb ataladi.

Muqaddas fohishalik koʻpincha qizlarni ruhoniylarga yoki boshqa yuqori tabaqa vakillariga, masalan, Gʻarbiy Afrikadagi fetish quldorlariga garovga qoʻyish holatlarini oʻz ichiga oladi.

Xurofiy ayblovlar bilan bolalarga nisbatan zoʻravonlik

Sehrgarlik haqidagi odatiy eʼtiqodlar dunyoning koʻp mintaqalarida, hatto oʻqimishli qatlam orasida ham keng tarqalgan. Antropologlarning taʼkidlashicha, bunday jamoalarda nogiron bolani tarbiyalash yengib boʻlmaydigan toʻsiq boʻlgani sababli nogiron farzandlarning dunyoga kelishiga koʻpincha yomon belgi sifatida va ularning oʻzlariga jodugarlar sifatida qaralgan. UNICEFning 2010-yilgi hisobotida qayd etilishicha, bolalarga nisbatan bunday ayblovlar soʻnggi paytlarda tez-tez yuz berayotgan hodisa boʻlib, odatda bundan 10-20 yillar ilgari shu yoʻsinda ayollar va qariyalar ayblangan. Bunga kattaroq urbanizatsiya va bolalarni tarbiyalashning oʻsib borayotgan iqtisodiy yuki omil sifatida koʻrsatilgan. Mazkur amaliyot Afrika va Amazonkadagi jamoalarda uchraydi. Ayniqsa yuroqi xavf ostida boʻlgan bolalarga yetimlar, koʻcha bolalari, albinoslar, nogiron bolalar, gʻayrioddiy qobiliyatli bolalar, muddatidan oldin yoki gʻayrioddiy holatda tugʻilgan bolalar, egizaklar, yolgʻiz onalarning bolalari va gender identifikatsiyasi bilan bogʻliq muammolarni ifodalovchi bolalar kiradi va amaliyot sakkiz yoshgacha boʻlgan bolalarni ham qamrab olishi mumkin Binobarin, jodugarlikda ayblanganlar jamiyat hayotidan chetlashtiriladi va jazolanadi, qiynoqqa solinadi va hatto koʻpincha tiriklayin koʻmish yoki och qoldirish yoʻli bilan oʻldiriladi. Misol uchun, janubiy Efiopiyada jismoniy nuqsonlari boʻlgan bolalar urf-otalarga koʻra nopok yoki mingi deb hisoblanadilar. Ularni boshqalarga yomon taʼsir qiladi deb hisoblashlari sababli nogiron chaqaloqlar anʼanaviy ravishda dafn qilinmasdan utilizatsiya qilinadi. UNICEF, UNHCR, Save The Children va Human Rights Watch hisobotlarida Afrikada jodugarlikda ayblangan bolalarga nisbatan zoʻravonlik va kuch ishlatish holatlari qayd etilgan.

Etika

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik oqibatida kelib chiqadigan eng murakkab axloqiy dilemmalardan biri zoʻravon ota-onalar yoki vasiylarning oʻz farzandlariga nisbatan, ayniqsa, tibbiy muassasalarda ota-ona huquqlari bilan bogʻliq. Qoʻshma Shtatlarda 2008-yilda Nyu-Xempshirda Andrew Bednerning ishi ushbu huquqiy va axloqiy jumboqqa eʼtibor qaratdi. Oʻzining goʻdak qiziga ogʻir shikast yetkazishda ayblangan Bedner uning hayotiy taʼminotda qolishi yoki qolmasligini aniqlash huquqini talab qildi. Bioetiklar Jacob M. Appel va Thaddeus Mason Papa yaqinda alohida maqolalarida bunday holatlar ayblanuvchi ota-onani muqobil qaror qabul qiluvchi bilan almashtirishni oqlashini taʼkidladilar.

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik, shuningdek, maxfiylik bilan bogʻliq axloqiy tashvishlarni keltirib chiqaradi, chunki jabrlanuvchilar jismoniy yoki ruhiy zoʻravonlik haqida rasmiylarga xabar bera olmasliklari mumkin. Shunga koʻra, koʻplab yurisdiksiyalar va professional organlar bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarida maxfiylik va qonuniy imtiyozlarga oid standart talablaridan istisno qiladilar. Tibbiyot mutaxassislari, shu jumladan, shifokorlar, terapevtlar va boshqa ruhiy salomatlikka mas’ul xodimlar odatda oʻz bemorlari va mijozlari oldida qonun yoki kasbiy etika standartlari boʻyicha maxfiylikni saqlash majburiyatini oladilar, yaʼni unga koʻra tegishli shaxsning roziligisiz shaxsiy maʼlumotlarni oshkor qila olmaydilar. Bu vazifa bolalarni oldini olish mumkin boʻlgan zararlardan himoya qilish boʻyicha axloqiy majburiyatga zid keladi. Shunga koʻra, ushbu mutaxassislar bolalarga nisbatan zoʻravonlik yoki qarovsizlik sodir boʻlgani yoki sodir boʻlishi mumkinligi haqida vijdonan shubha qilsalar va mahalliy bolalarni himoya qilish organlariga bu haqida xabar bersalar, maxfiylik tamoyillaridan chetga chiqqan sanaladilar. Ushbu istisno, mutaxassislarga, hatto bolalar, ularning ota-onalari yoki vasiylari aksincha koʻrsatma bergan taqdirda ham, maxfiylikni buzish va hisobot berish imkonini beradi. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari, shuningdek, shifokor-bemor imtiyozlarida keng tarqalgan istisno hisoblanadi: tibbiyot xodimi bolalar yoki ularning oila aʼzolarining xohishlariga qaramay, bolalarga nisbatan zoʻravonlik qilishda gumon qilinayotganligi toʻgʻrisida boshqa imtiyozli dalillar boʻyicha sudda guvohlik berish uchun chaqirilishlari mumkin. Gʻarb mamlakatlaridagi baʼzi bolalarga nisbatan zoʻravonlik siyosati bunday siyosat oilaning shaxsiy hayotiga nooʻrin aralashadi deb daʼvo qiladigan baʼzi konservatorlar va chap qanotning baʼzi feministlari tomonidan tanqid qilindi, ular bunday siyosatlar nomutaosib ravishda nochor ayollarni nishonga oladi ularni jazolaydi deb ishonadilar. Shuningdek, etnik ozchilik oilalari nomutanosib ravishda nishonga olinayotgani haqidagi xavotirlar ham yoʻq emas.

Qonunchilik

Kanada

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlariga qarshi qonunlar va qonunosti hujjatlar viloyat va federal hududlar darajasida qabul qilinadi. Shunga koʻra, bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari boʻyicha tekshiruvlar viloyat va hududiy hokimiyat organlari tomonidan davlat ijtimoiy xizmat koʻrsatish boʻlimlari orqali amalga oshiriladi hamda ijro mahalliy politsiya va sudlar orqali amalga oshiriladi.

Germaniya

Germaniyada ojiz shaxslarga (shu jumladan, bolalarga) nisbatan zoʻravonlik xatti-harakatlarini sodir etish Germaniya Jinoyat kodeksining 225-moddasiga muvofiq 6 oydan 10 yilgacha, ogʻirlashtirilgan hollarda kamida 1 yil (38-moddaga muvofiq 15 yilgacha) qamoq jazosi bilan jazolanadi. Agarjinoiy ish faqat zoʻravonlik qilishga urinishdan iborat boʻlsa, jazo kamroq boʻlishi mumkin.

2020-yil holatiga koʻra, Germaniya va Gollandiya fuqarolar yoki mutaxassislar uchun hisobot berish majburiyatiga ega boʻlmagan Yevropa Ittifoqining 27 mamlakatidan ikkitasidir. Bu mamlakatlarda bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlari haqidagi muxbirlarga anonimlik va himoyani taʼminlaydigan majburiy xabar berish qonuni mavjud emas.

Qoʻshma Shtatlar

1960-yillarda AQShda majburiy hisobot tartibi joriy etildi. 1974-yilda bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish va davolash toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi, 2019-yil holatiga koʻra, 18 ta shtatda muxbirlarning bolalarni qarovsiz qoldirishni oʻz ichiga oluvchi qilish gumonlari asosida majburiy hisobot berishlarini talab qiluvchi qonunlar mavjud edi.

Advokatlik tashkilotlari

Qoʻshma Shtatlar

Qoʻshma Shtatlarda milliy, shtat va okrug darajasida bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlikning oldini olishda jamoa yetakchiligini taʼminlaydigan tashkilotlar faoliyati yoʻlga qoʻyilgan.

Mary Ellen Wilson (shuningdek, Mary Ellen McCormack deb ataladi) nomi Qoʻshma Shtatlardagi birinchi hujjatlashtirilgan bolalarga nisbatan zoʻravonlik ishi bilan bogʻliq . Aynan u bilan bogʻliq hodisa 1875-yilda Nyu-Yorkda Bolalarga nisbatan shafqatsizlikning oldini olish jamiyatining yaratilishiga olib keldi. Bu dunyodagi birinchi bolalarni himoya qilish agentligi edi.

„Prevent Child Abuse America“ tashkiloti 1976-yilda tashkil etilgan boʻlib, 46 shtatda bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolik holatlarini bartaraf etish maqsadida faoliyat yuritadi.

1985-yilda tashkil etilgan Bolalarni himoya qilish Milliy markazi Milliy bolalar ittifoqi bilan birgalikda AQSh va xorijdagi bolalarni himoya qilish markazlari uchun saʼy-harakatlarni muvofiqlashtiradi, standartlar va siyosatlarni belgilaydi.

1989-yilda tashkil etilgan Bolalar trast fondi alyansi bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlariga qarshi kurashuvchi davlat tashkilotlariga moliyaviy yordam koʻrsatadi.

AQShda bolalarga nisbatan zoʻravonlik hodisalari boʻyicha koʻplab tekshiruvlar mahalliy darajada 924 ta bolalarni himoya qilish markazlari tomonidan amalga oshiriladi, ularning baʼzilari 34 ta boshqa mamlakat orasida taqsimlanadi.

Boshqa tashkilotlar maxsus profilaktika strategiyalariga eʼtibor qaratadilar. Xususan, silkitilgan chaqaloq sindromi boʻyicha Milliy markaz oʻz saʼy-harakatlarini silkitilgan chaqaloq sindromi xususiyatlarini namoyon qilgan bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarining oldini olish boʻyicha muayyan masalaga qaratadi.

Milliy bolalar salomatligi va inson taraqqiyoti instituti sifatida tanilgan NICHD oʻz filiallaridan biri orqali bolalarga nisbatan zoʻravonlik hodisalari qurbonlariga yordam beradigan tashkilotdir. Bola taraqqiyoti va xulq-atvori (CDB) filiali orqali NICHD bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolikning qisqa va uzoq muddatli oqibatlarini yaxshiroq tushunish uchun tadqiqot loyihalarini qoʻllab-quvvatlash orqali xabardorlikni oshiradi. Ular dasturlarni taqdim etadilar va 1984-yildan beri har yilning aprel oyida bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish boʻyicha milliy oylikni oʻtkazadilar. Bolalarni zoʻravonlikdan himoya qilishni yaxshilash boʻyicha federal agentlik sanalgan Amerika Qoʻshma Shtatlari Bolalar byurosi mazkur oy davomida qizgʻin faoliyat olib boradi, jumladan, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlik holatlari haqidagi yangilangan statistik maʼlumotlarni eʼlon qilish, shamlar yoqish va profilaktika tadbirlari, shuningdek, qurbonlarni davolash ishlarini qoʻllab-quvvatlash uchun mablagʻ yigʻish kabilar bilan shugʻullanadi. Byuro, shuningdek, zoʻravonlik natijasida vafot etgan bolalar xotirasiga yoki bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlikning oldini olish boʻyicha muhim qadamlar qoʻygan shaxslar va tashkilotlar sharafiga koʻk lenta taqib yuriladigan „Koʻk lenta kampaniyasi“ga ham homiylik qiladi.

Kanada

Kanadaning har bir viloyatida zoʻravonlikka uchragan bolalar va oilalarga yordam berish uchun xayriya tashkilotlari mavjud. Kanada Qizil Xoch, Bolalarga yordam telefoni va Kanadadagi bolalar qoʻriqchilari kabi tashkilotlar odamlarni mahalliy mavjud resurslarga yoʻnaltira oladi.

Yana qarang

• Zoʻravonlik
• Bolalar nikohi
• Inson huquqlari
• Bulling
• Bolalarga nisbatan jinsiy zo‘ravonlik

Adabiyotlar

• Crosson-Tower, C.. Understanding Child Abuse and Neglect. Boston, MA: Pearson Education, 2008. ISBN 978-0-205-50326-1. OCLC 150902303. 
• Finkelhor, D.. Childhood Victimization: Violence, Crime, and Abuse in the Lives of Young People. Oxford; New York: Oxford University Press, 19 February 2008 — 244-bet. ISBN 978-0-19-534285-7. OCLC 162501989. 
• Hoyano, L.. Child Abuse: Law and Policy Across Boundaries. Oxford; New York: Oxford University Press, 2007. ISBN 978-0-19-829946-2. OCLC 79004390. 
• Korbin, Jill E.. Child abuse and neglect: cross-cultural perspectives. Berkeley, CA: University of California Press, 1983. ISBN 978-0-520-05070-9. OCLC 144570871. 
• Miller, Alice (1990). "Thou Shalt Not Be Aware": Society’s Betrayal of the Child, in series, Meridian Book[s]. Trans. by Heildegarde and Hunter Hannum. New York: Penguin. x, 329 p. Trans. from the German, titled Du sollst nicht merken. ISBN 0-452-00929-4ISBN 0-452-00929-4 pbk
• Turton, Jackie. Child Abuse, Gender, and Society. New York: Routledge, 2008 — 161-bet. ISBN 978-0-415-36505-5. OCLC 144570871. 
• Young, Leontine. Wednesday's children: A study of child neglect and abuse. New York: McGraw-Hill, 1964. OCLC 192177. 

Havolalar

• Bolalarga nisbatan zoʻravonlik Curlie katalogida
• Child maltreatment, World Health Organization
• World Report on Violence Against Children (Wayback Machine saytida 2016-01-11 sanasida arxivlangan), Secretary-General of the United Nations
• Prevent Child Abuse America
• Pete (award-winning 2004 short film)
• „Cold-nosed Comfort“ (using a service dog to aid child abuse victims), Maryland Lawyer
• nspcc.org.uk