Ivan Pavlov

Ivan Petrovich Pavlov 1849-yil 14-sentyabrda tugʻilgan.Ryazanda 1936-yil 27-fevralda Leningradda vafot etgan.Rus fiziologi, klassik konditsionerlik boʻyicha ishlari bilan mashhur.

İvan Pavlov
Rus fizyolog, psikolog ve fizikçi Hekim
Tavalludi	14 (26) sentyabr 1849
Vafoti	27-fevral 1936
Fuqaroligi	SSSR

U fiziologiya va psixologiya sohasidagi tadqiqotlari bilan psixofiziologiya va eksperimental psixologiya sohalariga oʻz taʼsirini koʻrsatgan olimdir. U ikkala fanning asoschilaridan biri hisoblanadi. 1904-yilda fiziologiya va tibbiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor boʻladi.

Olim Rossiya davlatining Ryazan shahrida katta oilada tavallud topgan. 1860-yilda u ruhoniylikka tayyorgarlik koʻrish uchun Ryazandagi ilohiyot maktabiga boradi. U 1864-yilda bu maktabni tugatib, Ryazan ilohiyot maktabiga oʻqishga kiradi. U cherkov tarixi va oʻqitish, rus va jahon tarixi, adabiyot, mantiq, tabiiy fanlar, til va falsafa boʻyicha bir nechta kurslarni tugatgan. Klod Bernard ilohiyot taʼlimidan fiziologiya faniga oʻtishida asosiy rol oʻynadi. U reflekslar ustida ishlagan. 1870-yilda Sankt-Peterburg universitetiga oʻqishga kiradi. Bu yerda u Mendeleev, Beketov, Sechenov kabi olimlardan dars oladi. U oʻzining mutaxassisligi sifatida hayvonlar psixologiyasini tanlab oladi. Sankt-Peterburgda olgan taʼlimidan soʻng, Harbiy tibbiyot akademiyasiga oʻqishga kiradi. 1881-yilda u Serafima ismli ayol bilan turmush quradi, u Serafima bilan 1879-yilda umumiy doʻstlari orqali tanishgan edi. 1883-yilda u oʻz dissertatsiyasini chop etdi. U chop etgan dissertatsiyalarida yurakning markaziy taqsimlangan nervlari haqidagi tadqiqotlari bilan oʻsha davr olimlarining diqqatini tortadi. 1890-yilda Sankt-Peterburgdagi Harbiy tibbiyot akademiyasiga farmakologiya professori etib tayinlanguniga qadar qashshoqlikda yashadi. U hayvonlarni oʻrgatish ustida ishlagan. Shundan soʻng u jarrohlik usulini ishlab chiqdi. 1886-yilda u ovqat hazm qilish apparatini oʻrganadi. 1889-yilda u hayvon ovqatlanayotganda oshqozondagi bezlar nima sababdan meʼda shirasini ishlab chiqarishini oʻrganib chiqdi. U itlarning ovqati ularning oshqozoniga tushmasa ham, ularning oshqozonidagi bezlar koʻp miqdorda „ishtaha suyuqligi“ ishlab chiqarishini aniqladi. U fiziologiya faniga surunkali eksperiment usulini kiritadi. 1890-yilda u Harbiy tibbiyot akademiyasining taʼsis komissiyasiga, besh yildan soʻng esa fiziologiya tayinlandi. „Kichik oshqozon“ yoki „ajratilgan oshqozon“ operatsiyasi koʻpchilikning diqqatini tortdi. U oʻz tajribalarida hayvonning noqulayligini bartaraf etish uchun behushlik va koʻplab usullarni ishlab chiqdi. 1935-yilda Pavlovning iltimosiga binoan Sankt-Peterburgdagi Eksperimental tibbiyot instituti yonida tajribada foydalanilganlar xotirasiga it haykali oʻrnatildi.

Pavlov oʻz xodimlarining intizomi va oʻz ishiga jonkuyarligiga katta eʼtibor qaratdi. U oʻtkazgan tajribalarida unga yordam bergan yordamchilarni xatosiz ishlashini xoxlar edi. Oʻsha paytda koʻpchilik Pavlov bilan ishlashni istar edi. Bunga davlat tomonidan ragʻbatlantirish berilishi sabab boʻladi.Mamlakatda 5 yoshgacha boʻlgan bolalarning vafoti 50 foizga yetadi. Bundan tashqari, tif, chechak va difteriya kabi yuqumli kasalliklar boʻyicha Rossiya Yevropada birinchi oʻrinda turar edi. Bu vaziyatdan chiqish uchun davlat shifokorlarni chet elga chiqib, oʻzlarini tajribalarini oshirishga undadi. Chet elga borib, u joyda tahsil olgan koʻplab shifokorlar oʻz mamlakatlariga qaytgach, doktorlik unvonini olish uchun Pavlov laboratoriyasiga hujjat topshirishar edi. Dinamit ixtirosi orqali boylik orttirgan Alfred Nobel 1893-yilda Pavlovga laboratoriyasini kattalashtirish uchun bir miqdor (10 000 rubl) xayriya qildi. Haqiqatdan ham ushbu xayriya laboratoriya uchun ishlatildi. Pavlov Nobel ehsonidan foydalanib, oʻzi uchun qulay laboratoriya tashkil qildi. Ushbu ikki qavatli tosh binoning podvalida pitomniklar, 1. 2-qavatda uchta tajriba xonasi. Birinchi qavatda eksperimental hayvonlar davolanadigan operatsiya xonalari va hayvonlar operatsiyadan keyin tiklanishlari uchun parvarish qilinadigan xonalar bor edi. Pavlov ayniqsa, binoning ikkinchi qavati bilan faxrlanar edi, uni „dunyodagi birinchi fiziologiya laboratoriyasi maxsus jarrohlik boʻlimi“ deb nomlagan. Pavlov bu yerda oʻtkazgan operatsiyasi bilan birinchi marta “qorin boʻlinishi” operatsiyasini amalga oshiradi. Ushbu gʻayrioddiy usul Pavlov va uning yordamchilariga ilk marotaba oshqozondagi ovqat hazm qilish jarayonini toʻliq oʻrganish imkoniyatini berdi. Oshqozonning boʻlinishi Pavlovga oshqozonda ovqat hazm qilishning ikkala bosqichini ham yaxshilashga imkon berdi.Oʻsha davrning „zeitgeisti“ga muvofiq, Pavlov ovqat hazm qilish tizimini murakkab zavodga oʻxshatdi. Oʻsha davrda Angliyada boshlangan sanoat inqilobi ham davrning zeytgeistini oʻzgartirdi, aylanuvchi gʻildiraklar, ishlaydigan mashinalar va zavodlar barcha sohalar qatori fan sohasiga ham oʻz taʼsirini oʻtkazdi. Shu oʻrinda Pavlovning bunday oʻxshatishini qilish ajablanarli emas. 1900-yillarda Pavlov ilmiy dunyoda katta obroʻga ega boʻldi. Uning laboratoriyasida ishlaydiganlar Pavlovning tadqiqotlari haqidagi maʼlumotlarni tarqatishdi. Butun dunyo olimlari Pavlov amalga oshirgan operatsiyalarni oʻrganish maqsadida uning laboratoriyasiga tashrif buyurishdi. Uning laboratoriya xodimlaridan biri 1898-yilda Pavlovning kitobini nemis tiliga tarjima qilgan. Kitobning fransuz va inglizcha nashrlari ham bir necha yil ichida tayyorlandi. Shunday qilib, rus tilini bilmaydigan koʻp odamlar Pavlovning asarlari bilan oson tanishish imkoniga ega boʻlishdi. Oʻzining saxovatli yordami bilan Pavlovga oʻzi xohlagan uslubda laboratoriya tashkil etishga yordam bergan Nobel Pavlov hayotida yana burilish nuqtasi boʻladi. 1904-yilda birinchi Nobel mukofotlari topshirilganidan uch yil oʻtgach, Pavlov fiziologiya-tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga nomzod boʻldi va oʻtkazilgan tekshiruvlar natijasida mukofotga sazovor boʻldi. Fiziologiya va tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan birinchi fiziolog va birinchi rus Pavlovga Shvetsiya qiroli II tomonidan mukofot taqdim etildi. U buni Oskardan oladi. Pavlov nutqining birinchi jumlasida insonning eng asosiy va eng kuchli instinkti „oziq-ovqat topish“ ekanligini aytdi. Keyin u „shartli refleks“ va „shartsiz refleks“ haqida soʻzladiʼi, bu esa ovqat hazm qilish tizimidagi faoliyati sababli unga koʻproq shuhrat qozongan edi. Zaldagi koʻpchilik bu soʻzlarni ilk marta eshitishdi. Pavlov oʻz nutqi orqali hammani hayratda qoldirdi. Tomoshabinlar uning ovqat hazm qilish sohasidagi kashfiyotlari haqida nutqini kutishgan. U psixologiya sohasidagi ishlari bilan psixofiziologiya va eksperimental psixologiya sohalariga chuqur taʼsir koʻrsatdi. Shu sababli, u ikkala fanning asoschilaridan biri hisoblanadi. U oʻqishni Leningrad fiziologiya institutining rahbariyati sifatida davom ettirdi. Uning shartli reflekslarning tabiati va faoliyati haqidagi kashfiyoti taʼlim sohasidagi barcha tadqiqotlarga zamin yaratdi. Laboratoriyada oshqozon ustida ishlayotganda Pavlov bir narsani sezadi. Goʻsht berilishidan oldin oyoq tovushini eshitgan itning soʻlagi oqardi. Ushbu voqeadan keyin Pavlov oʻz ishini ushbu yoʻnalishda yuksaltirdi.

Pavlovning konditsioner tajribalarining asosi psixologik holatlarni empirik tarzda ham oʻrganish mumkin degan qarash edi. Shuning uchun, uning asosiy maqsadi aqliy faoliyatni fiziologik nuqtai nazardan tushuntirish edi.

Pavlov itlardagi bezlarni oʻrganadi.U bu topilmalardan olingan natijalar orqali odam va hayvonlarning xatti-harakatlari haqida umumiy xulosalarga ega boʻldi. Itga qoʻllagan tajriba natijasida Pavlov itning sekretsiya holatini tabiiy ogohlantirishlardan tashqari qoʻngʻiroq va chiroq kabi ogohlantirishlarga javob qaytarish orqali tekshirdi. Oddiy holatda goʻshtni koʻrgan itning soʻlagi hech qanday shartni talab qilmaydigan tabiiy holatdir, shuning uchun, bu reaksiya shartsiz javob deb nomlanadi. Shartsiz reflekslar, organizmning muvozanati va yaxlitligini saqlaydi. Itga goʻshtli qoʻngʻiroqni berish orqali it qoʻngʻiroqqa shartlanadi va keyingi sinovlarda qoʻngʻiroq tovushidan soʻlak oqishi shartli javob deb ataladi. Shartli refleks koʻpincha yoʻqoladi, ziddiyatdagi hayvon doimo uyqu jarayonida boʻladi.

Itlar bilan ishlash natijasida,Pavlov asosiy javoblarni uchta yoʻl bilan tushuntirdi: Birinchidan, atrof-muhitning har bir qoʻzgʻatuvchisi faollashuv yoki inhibisyonga sabab boʻldi. Ikkinchidan, faollashtirish va inhibisyonda ishtirok etadigan nerv jarayonlari miyada maʼlum qoidalarga asoslanib oʻzaro taʼsir koʻrsatadi. Uchinchidan, asab tizimlarida tugʻma individual farqlari bor edi.

Pavlov instinktni refleks tushunchasi orqali izohladi va instinktlar murakkab reflekslardan tashkil topgan, deb aytib oʻtadi. Shuningdek, Pavlovning fikricha, shartli refleksni oʻrganish hayvonlar fiziologiyasida yangi tadqiqot sohasining tugʻilishiga olib keldi. Pavlov shartli reflekslar bilan odamlarda gʻurur va tarbiya kabi hodisalarni ham tushuntirib berdi.

Pavlovning tajribalarida, eksperimental nevrozning haddan tashqari stress ostida boʻlgan paydo boʻlishi kuzatildi.

1904-yilda amerikalik Edvin Burket Tvitmyer tomonidan yozilgan tizza refleksi boʻyicha doktorlik dissertatsiyasi eʼtiborni oʻziga jalb qilmaganidan soʻng, keyingi yillarda Pavlovning gʻoyalari eʼtiborni torta boshladi. Keyinchalik, Uotson tajribalari bilan Pavlovning refleksli gʻoyalari Gʻarbga tarqaldi.

Pavlov 1904-yilda fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻldi .

Pavlovning fikricha, baʼzi „milliy tiplar“ (nemislar va boshqalar) muvozanatli asab tizimiga ega, shuning uchun, ular fan, sanoat, adabiyotga juda katta hissa qoʻshgan. Ruslarning asab tizimi juda beqaror edi. Pavlovning soʻzlariga koʻra, bu Rossiyadagi ijtimoiy sekinlashuvning asosiy sabablaridan edi. Lekin, u laboratoriya tajribalari zaif va beqaror asab tizimlarini tegishli tayyorgarlik va muhit bilan davolash mumkinligini isbotlab berdi. Shunga tayanib, Pavlov odamlarning asab tizimini yuksaltirish loyihasini boshlamoqchi edi.

Tajribalar davomida ehtiyotkorlik va ehtiyotkorlik choralariga qaramastan, u oʻz tajribasidagi hayvonlarga kichik oʻzgaruvchilar ham taʼsir qilishi mumkin deb oʻyladi. Buning oldini olish maqsadida Pavlov favqulodda chora-tadbirlar bilan jihozlangan 3 qavatli izolyatsiya qilingan laboratoriyani loyihalashtirdi va keyinchalik u „Sukunat minoralari“ deb nomlandi. U shu yerda oʻz tajribalarini davom ettirdi. Tajriba xonalariga hech kim, hatto Pavlov ham kirmas edi. Hamma jarayon mashinalar tomonidan amalga oshirilar edi. Pavlov 1910-yildagi yigʻilishda soʻzlagan nutqida Sukunat minoralari nima uchun zarurligini batafsil bayon qildi. Yana ushbu nutqida u itlar tovush intensivligidagi farqni farqlashda odamlarga qaraganda ancha muvaffaqiyatli ekanligini aytib oʻtadi.

Pavlov1900-yillarning boshlarida olgan Nobel mukofoti sababli dunyo boʻylab shov-shuv va mashhur boʻldi. Koʻpgina mamlakatlar, jumladan, Rossiya Fanlar Akademiyasi uyushmalariga aʼzo boʻlib, birdaniga 3 ta laboratoriyani yurita boshladi.Farzandlari ham katta muvaffaqiyatlarga erishdilar; Vera, otasi kabi, shartli reflekslar mavzusida shlagan.

Pavlov doimiy jadval asosida yashagan.U 8 oy toʻxtovsiz ishlagan. Juma kuni tunda u uyda doʻstlari bilan karta oʻynaydi. U punktual va perfektsionist edi. Yozda u velosiped minar, suzar, romanlar oʻqirdi. U dam olayotganda ham jismoniy mashqlar bilan shugʻullangan.

Pavlov; Tadqiqotlari oqibatida u adabiyotga “erkinlik va tutqunlik reflekslari” va “mudofaa va oziq-ovqat reflekslari”ni kiritdi va “Ozodlik refleksi” kitobini nashr ettirdi. Xuddi shu yili u Sankt-Peterburg falsafiy kengashidan nutq soʻzlash taklifini oladi.

U hayvonlarni oʻrganish oʻzimizni anglashning eng foydali usuli ekanligiga ishonar edi. U hayvonlar psixologiyasi qatori insonlarda ham ilmiy bilimlarga ega boʻlish mumkin, deb hisoblagan. Eksperimental hayvonlarning xatti-harakatlaridagi farqlarga tayanib, u tartibsiz va normal xatti-harakatlarni oʻz ichiga olgan „Shaxs turlari nazariyasini“ ilgari suradi. Keyin u „Asab tizimi turlari nazariyasi“ ni ishlab chiqadi. Vygotskiy kitoblaridan birida Pavlov ong va ruhni ilmga toʻgʻri kelmaydi, deb baholamaganligini aytib oʻtadi.

1914-yilda uning mamlakatida sodir boʻlgan voqealar keyinchalik Pavlovning hayotiga ham taʼsir koʻrsatadi. U Rossiyadagi milliy ofat hamda ocharchilikdan ham katta zarar koʻradi. Yangi bolsheviklar maʼmuriyati hatto unga mukofot sifatida berilgan pullarni ham olib qoʻyadi, bir farzandi vafot etadi, ikkinchisi surgun qilinadi. Urush tufayli u hamkasblari va itlaridan ayriladi. Bu voqealar sababli, u hukumatga maktub yoʻllab, ish bilan shugʻullanishga koʻp vaqti yoʻqligini, iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelganini va xorijga ketmoqchi ekanligini tushuntiradi. Xatni olgan Lenin unga barcha imkoniyatlarni taqdim etishni buyuradi va shu tariqa Pavlov uchun qulay hayot boshlanadi.

Pavlovning yana bir burilish nuqtasi Leningraddagi Neva daryosi sababli kelib chiqqan toshqinning oqibatida itlarining shartli reflekslari oʻzgarganini va natijada uning laboratoriyasini ham suv bosganini bilganida edi.

Pavlov hech qachon marksizmni qabul qilmagan, lekin sovet psixologlari uning qarashlarini Marks bilan bogʻlashga harakat qilishgan edi.Lenin hech qachon Pavlovni qarshiligini qoʻllab-quvvatlashdan toʻxtamagan edi; Lenindan soʻng Stalin yordam berishda davom etadi. Biroq,Pavlov hukumat tazyiqlaridan uzoqda, asosiy maqsadlari oʻzgarmadi.Oʻqishni yanada kengaytirdi.1929-yilda hukumat Koltushida ilmiy qishloq tashkil etib, unga sovgʻa qiladi. Pavlov va uning doʻstlari bu yerda oʻz ishlarini davom ettiradilar. Bu joy „shartli reflekslar poytaxti“ unvoniga sazovor boʻladi. Vaqt oʻtishi bilan Pavlov va rejim oʻrtasidagi munosabatlar yanada moʻtadil boʻladi. Rossiyada koʻplab kongresslar oʻtkazishga imkon bergan Pavlov bir qurultoy davomida rejimga minnatdorchilik bildiradi va sotsializm bilan tajribada muvaffaqiyatlar tiladi.

Pavlov yevgenika mavzusini ilmiy isbotlab berish uchun izlanishlar olib boradi, bu esa „takomillashtirilgan asab tizimiga ega yuqori tip“ ni yaratishga qaratilgan hamda bu uning qattiq tanqidiga sabab boʻldi. Ammo,55 yoshida nerv sistemasini oʻrganishi bilan u yana ilmiy hayotining choʻqqisiga chiqadi, mehnatga boʻlgan irodasini, dinamikligini hech qachon yoʻqotmaydi.

Lekin,1936-yil 27-fevralda pnevmoniya xurujidan oʻzini tiklay olmay oʻladi. Tajriba va kuzatishni taʼkidlab, Pavlov oʻlimi vaqtida oʻzining miya faoliyatini ham oʻrganib chiqadi va yordam uchun nevrologga murojaat qiladi.

Oʻlimidan soʻng, 2004-yilda, Nobel mukofotiga sazovor boʻlganining 100 yilligi munosabati bilan, Fiziologiya instituti oʻrnida Pavlov xotirasiga haykal oʻrnatildi.

Uning vafotidan keyin, 1900-yillarda Pavlovning ishi yakunlandi va butun dunyoga tarqaldi. V.Xorsli Gant 1955-yilda Pavlov jamiyatiga asos solgan.

U laboratoriyada jamoa boʻlib ishlashga katta ahamiyat bergan olim edi. U kreplarni juda yaxshi koʻrar edi U fiziologlar Tsion, Lyudvig, Heidenhair kabi olimlar bilan ham ishlagan. U adabiy jurnal va kitoblarga ham qiziqardi. Shuningdek, u farmakologiya, ruhiy kasalliklar, asab tizimi fiziologiyasi, miya fiziologiyasida ham ish yuritgan.

Pavlov „chorshanba uchrashuvlari“ni oʻtkazar edi. Ushbu uchrashuvlar laboratoriyada ish olib borgan har bir kishi ishtirokida oʻtkaziladi. U oʻqituvchi sifatida ham namoyon boʻladi.

Filmda Pavlovning ishi namoyish etiladi. Shartsiz javobni shartli javobga aylantirish jarayoni „Miya mexanikasi“ filmida tomoshabinlarga taqdim etilgan edi. „Asab tizimi“ filmi Pavlov rahbarligida suratga olingandi.

Ishtirok etish va mukofotlar

• U Rossiya Fanlar akademiyasining aʼzosi etib saylangan. (1901)
• U fiziologiya yoki tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻldi. (1904)
• U Rossiya Fanlar akademiyasiga akademik etib saylangan. (1907)
• U Kembrij universitetining faxriy doktori unvoni bilan taqdirlangan. (1912)
• U Parij tibbiyot akademiyasining „Legion d'honneur“ ordeni bilan taqdirlangan. (1915)

Ivan Petrovich Pavlov xronologiyasi

• 1849-yil - 27-sentyabr, u Rossiyaning provintsiyasi Ryazan shahrida tugʻilgan.
• 1856-yil - Baxtsiz hodisa natijasida boshidan jarohat oldi va 11 yoshgacha maktabga borolmadi.
• 1859-yil - Charlz Darvin "Turlarning kelib chiqishi" kitobini nashr etdi.
• 1860-yil - u ruhoniylikka tayyorgarlik koʻrish fikri bilan mahalliy ilohiyot-cherkov maktabiga bordi.
• 1863-yil - I.M.Sechenov "Miya reflekslari" kitobini nashr etdi.
• 1869-yil - Frensis Galton aqlning irsiy ekanligini taklif qildi. U „Heritary Genius“ kitobini nashr etdi.
• 1870 - St. Sankt-Peterburg universitetida kimyo bilan bir qatorda fiziologiyani ham oʻrgangan. U oʻz mutaxassisligi sifatida hayvonlar psixologiyasini tanladi.
• 1875-yil - St. Sankt-Peterburg universitetiga oʻqishga kirdi va Harbiy tibbiyot akademiyasida professor Tsion laboratoriyasida assistent boʻlib ishlay boshladi.
• 1876 - Frensis Galton irsiy va atrof-muhit tushunchalarini tavsiflash uchun „tabiat va tarbiya“ atamalaridan foydalanadi.
• 1876-1878 - Ustimovich laboratoriyasida assistent boʻldi.
• 1879-yil — Vilgelm Vundt inson xulq-atvorini oʻrganish uchun laboratoriya tashkil qildi.
• 1880-yil - 13-iyun, u Serafima Karchevskayaga taklif qildi.
• 1881-yil - Serafima bilan turmush qurgan.
• 1884-1886 yillar - U oʻzi qoʻlga kiritgan stipendiya bilan Germaniyaga borib, Rudolf Xayden-xayn va Karl Lyudvig bilan ishlagan.
• 1886-yil - Rossiyaga qaytdi.
• 1887-yil - Alfred Binet va C. Fere gipnozni oʻrganish boʻyicha hayvonlarning magnitlanishini nashr etdi.
• 1890-yil - Uilyam Jeyms "Psixologiya tamoyillari" ni nashr etdi.
• 1891-1900 yillar - Eksperimental tibbiyot institutida fiziologiya sohasidagi eng muhim tadqiqotini amalga oshirdi.
• 1892-yil — Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi tashkil topdi.
• 1897-yil - Ovqat hazm qilish bezlarining asosiy funksiyalarini oʻrganish boʻyicha maʼruzalarini nashr etdi.
• 1898-yil - Edvard L. Torndik boshqotirma qutisini tasvirlaydi.
• 1899-yil - Bayer kompaniyasi aspirin ishlab chiqardi.
• 1900-yil - Zigmund Freyd "Tushlar talqini" ni nashr etdi.
• 1903-yil - shartli refleks taʼrifidan foydalanildi.
• 1908-yil - Vladimir Bekterev Balans nervining yuqori qismidagi yadroni (Bekterev yadrosi) tasvirlaydi.
• 1910-yil - sukunat minoralari qurilishi boshlandi.
• 1912 - Kembrij universiteti tomonidan faxriy doktor unvoni berilgan.
• 1917-yil - Tsar II. Nikolay agʻdarildi; Bolsheviklar mamlakatni egallab olishdi.
• 1921-yil - 24-yanvar, Lenin imzolagan hukumat qarori bilan taqdirlangan.
• 1924-yil - Harbiy tibbiyot akademiyasining professorligidan isteʼfoga chiqdi.
• 1935-yil - kenja oʻgʻli Vsevolod vafot etdi.
• 1935-yil - Sovet hukumati tomonidan qurilgan va shartli refleks tadqiqotlarini davom ettirish uchun unga ajratilgan katta laboratoriya tashkil etildi.
• 1936-yil - 27-fevral, Leningradda vafot etdi.

Yana qarang

• Xulq-atvor
• klassik konditsioner

Manbalar

Maxsus

• Xaridor, T., (2012). Taʼlimning ilmiy asoslari. Anqara: Palme nashriyoti.
• Akpur, U., (2011). Ivan Pavlov. Istanbul: Nashrlarni ayting. ISBN 978-975-468-682-1